( вопросы философии.1991.N#5. С. 3-25)
ფილოსოფიის საწყისი — პრინციპული ვერგაგებაა (გაუგებრობაა), გამბედაობაა, თვით საყოველთაო, ცხადი ჭეშმარიტების წინაშეც კი, იმის თქმისა, რომ: „მე არ მესმის!“
ამ გამბედაობას ფლობს ძალიან ცოტა ადამიანი და ისიც მხოლოდ მცირე, პრივილეგირებულ მომენტებში ცნობიერების გამძაფრებული განცდა გულისხმობს გარემოსა და საკუთარი თავისგან განდგომას, ჰაერში გამოკიდებულობას (подвешенност), იმ სიცხადის წინაშე პირისპირ დგომას, რაც ამავდროულად შეუძლებელია. თუმცა, შენ ამას ცხადად აღიქვავ. ამგვარ სიცხადეს აქვს ადგილი, მაგ., სამიჯნურო ტანჯვისას, როცა ჩვენ მოულოდნელად ვგებულობთ მიჯნურობის ნამდვილ ბუნებას. ისე ჩანდა, თითქოს ასეთი რამ შეუძლებელი უნდა ყოფილიყო, მაგრამ ასეა. და სწორედ ამაში იგრძნობა გულს მოწოლილი, მჟღერი სიხარული. ეს უკანასკნელი დაკავშირებულია იმასთან, რომ მსგავს მდგომარეობებში ჩვენ განვიცდით ისეთ რამეს, რაც პრინციპულად შეუძლებელია, ადამიანისეული იყოს, ანუ იყოს რეალური ფსიქოლოგოური განცდა. აი, მაგალითად: უანგარო სიყვარული, წმინდა რწმენა და ცნობიერება, ყოველივე ეს — არაგამოცდილებისეულია. ადამიანს არ ძალუძს განიცადოს ის, რაც ანგარიშში არ მიიღება, და მისთვის ზომა-წონა არ გააჩნია. ეს იგივეა, რაც მამის მხრიდან შვილზე მახვილის აღმართისას შეიძლება მოხდეს; მას ხომ არ ძალუძს, რომ არ შეყოყმანდეს და არ გაიფიქროს: „ეს არ მოხდება. ღმერთი არ დაუშვებს ამას!“. და თუ არ ძალუძს, რომ ასე არ მოიქცეს, მაშინ აქ არც გვაქვს საქმე წმინდა რწმენასთან. რისი თქმა მინდა ამით?
ბიბლიაში ეს ამბავი აღწერილია როგორც წმინდა რწმენითი აქტი, მაგრამ ამავდროულად, როგორც რეალური მოვლენა ადამიანისეული მდგომარეობისა. ეს მდგომარეობანი არის სიმბოლური. სწორედ სიმბოლოები და მათი გამოისობით ქმნილი დროულ-სივრცული დაძაბულობა განსაზღვრავს ადამიანის მიერ განცდად ისეთ მდგომარეობებს, რომელიც შეუძლებელია, მომხდარიყო ბუნებრივად. ასეთი მდგომარეობები არსებითად წარმოადგენს შესაძლებელ შეუძლებლობას, ან შეუძლებელ შესაძლებლობას.
სილამაზე და აზრი შეუძლებელია, მაგრამ ისინი არის. მკაცრად რომ ვთქვათ, შეუძლებელია ღირსეულად ცხოვრება. განსაზღვრავდა რა ცხოვრების ხელოვნებას, მონტენი ამბობდა: იგი მდგომარეობს იმაში, რომ ვიცხოვროდ a protos. მაგრამ, ჩვენი მდგომარეობებიდან რამდენი საუკეთესო მდგომარეობა ჩაივლის ფუჭად იმიტომ, რომ იგი სრულიად უადგილო იყო? რამდენი რამ ჩაიფარცხება a protos-ის დადგომამდე?
სიკვდილი არის ისეთი რაღაცის ზღვრული შემთხვევა, რაც შეუძლებელია იყოს ცხოვრებისეული ხდსომილება. მაგრამ ასეთი შეიძლება იყოს მისი გაელვბა, სიმბოლო, რომელიც მიანიშნებს ჩვენს ყოფნაზე რაღაც დაძაბულ ველში. ესენია არაპირდაპირი ნიშნები და ამავდროულად ირიბი ხედვაც საკუთარი თავისა.
მე-20-ე საუკუნის ოცნება იყო ისეთი ქიმიური წამალი, რომელიც ადამიანში აღძრავდა კეთილ განწყობას ყოველივე გარშემო მყოფის მიმართ…როცა ადამიანს არ შეეძლებოდა, რომ არ ყოფილიყო კეთილი. მაგრამ უბედურება იმაშია, რომ ამას არავითარი აზრი არ ექნებოდა. ჩვენ აღმოვჩნდებოდით მორალის ფარგლებს მიღმა, მორალის ფენომენს გარეთ. მე კი მინდა შეგახსენოთ, რომ რომანულ ენებში სიტყვა „ცნობიერება“ შეიცავს მითითებას სინდისზე. თავად ცნობიერება, პრინციპში, არის მორალური მოვლენა
არავითარი აზრი არ აქვს იმას, რაც არ მიიღიწვა საკუთარი შრომით, საკუთარ ტყავზე გამოცდით, ცნობიერების მძაფრი დაძაბულობის განცდის გარეშე.
„cogito sum“ — ვაზროვნებ-ვარსებობ. ესაა ნაყოფიერი ტავტოლოგია, ანუ პირადი, საკუთარი გამოცდილების უშუალო სიცხადე.
ჩვენი კულტურული ცხოვრება ესაა ერთთავად „კეთილი განწყობის წამლის“ ძიება. რევოლუციამდელ რუსეთში ამ საქმით დაკავებული იყო ჩერნიშევსკი. ის ესწრაფვოდა სოციალური კეთილისმყოფელობის მექანიზმის მოძიებას, რომელიც, ერთხელ და სმუდამო წვდომილი-დაგენილი, თავისთავად და მუდმივად გამოიმუშავებდა თანასწორობას და სიკეთეს, რაც, ცხადია, შეუძლებელია.
ფილოსოფია არის მცდელობა, რომ მკაცრი აზროვნების გზით მოხელთებულ იქნეს სიმკაცრე და სიზუსტე გარე, ლოგიკურად ზუსტი განსაზღვრებების დაუხმარებლად. მოვიხელთოთ განსწავლულობა აზროვნებაში, იგივეა რაც სამყაროსთვის წაყენებული მოლოდინებიდან, მისწრაფებებიდან, მოთხოვნებიდან განსწავლის მოხელთება. ამაში განსწავლულობაა სწორედ ფილოსოფია.
ეს ჭეშმარიტებანი ძალზე ძნელი მოსახელთებელია იმიტომ, რომ ისინი არ გვევლონებიან პირდაპირი მტკიცების ნაყოფად. არ შეიძლება, რომ ისინი ერთხელ მოვიპოვეთ რა, შემდეგ ყოველთვის ჯიბეზე გვქონდეს. უბედურება იმაშია, რომ ის, რაც ცნობიერების გამძაფრებულ განცდაში გაიელვებს როგორც აბსოლუტური ჭეშმარიტება, შეუძლებელია შეკავებულ იქნეს. ეს ყოველთვის იქნება ისეთი რამ, რაშიც კვლავ, თავიდან უნდა აღმოვჩნდეთ ან ჩავვარდეთ.
ამიტომ შეიძლება ითქვას: ის, რაც გამოიყურება როგორც ფილოსოფია და ჩამოყალიბებულია ამა თუ იმ სისტემისა და მოძღვრების სახით, — ყოველივე ეს სინამდვილეში სხვა არაფერია, თუ არა „ჩავარდნის, კვლავ აღმოჩენის ტექნიკა“. ასეთი ტექნიკები ბევრია. ფილოსოფია ერთ-ერთი მათგანია და დაკავშირებულია აზრის მდგომარეობის მიღწევებთან, ხოლო საზოგადოდ ადამიანისეული მდგომარეობებისთვის ასეთ ტექნიკას წარმოადგენს ხელოვნება.
მართლაც, რითვისღა იდგმება სპექტაკლი, თუკი ტექსტი ჩვენთვის წინასწარაა ცნობილი? აშკარაა, იმისთვის, რომ სპექტაკლის მსვლელობისას ჩვენ შეგვიძლია განვიცადოთ ის, რსაც ვერ განვიცდიდით პიესის უბრალოდ წაკითხვის დროს.
ანამნეზისი — მოგონების სიმბოლო. პლატონი: „აზროვნება არის სულის თავის თავთან სუბარი უფალთან ყოფილ შეხვედრებზე“. ასევე ჩვენი სხვა, მათ შორის მხატვრული, განცდებიც, აგებულია მოგონების ამავე სტრუქტურის დარად. გვაგონდება ის, რაც განგვიცდია სიმბოლოთა სივრცეში.
ყოველთვის, როცა ჩვენ ვცხოვრობთ, ყველაზე მნიშვნელოვანი და ჭეშმარიტი უკვე უკან გვაქვს მოტოვებული. ადამიანი არის არსება, რომელიც ყველაზე ხშირად რაღაცას აკეთებს მაშინ, როცა ძალიან დაგვიანებულია, როცა ფსკვნილი გაკეთებულია და საზრისი დადგენილი. ის მხოლოდ უნდა მოვიგონოთ. ჩვენ ვიხსენებთ მხოლოდ იმას, რაც ჩვენ გარდაგვხვდება. შეიძლება მოვიგონოთ მხოლოდ ინდივიდუალური, მხოლოდ ის, რაც გამოგვიცდია და გვიღირდა მისთვის გაცემულის ფასად.
სწორედ ამაზე მიგვანიშნებს მოგონების სიმბოლო.
ეხლა გადავდგათ შემდეგი ნაბიჯი: ყოველი ხელოვნება არის ხელოვნება ხელოვნებისთვის. „ სპილოს ძვლით ნაგები კოშკების“ მამხილებელ ადამიანებს თავად არ ესმით, რაზე ლაპარაკობენ. ყოველი ხელოვნება, განსაზღვრების თანახმად, არის ხელოვნება ხელოვნებისთვის. ასეთივეა ვითარება აზრის შემთხვევაშიც: ფილოსოფია არის აზრი აზრისთვის. სხვაგვარად, ესაა ერთგვარი ძალისხმევა, რათა შედგეს, მოხდეს აზრი. ასოციაციურად გავიხსენოთ რასაც მე ვამბობდი ველის თაობაზე, სიმბოლოებთან თანხლებულ მაგნიტურ ხაზებზე. წარმოვიდგინოთ, რომ ამგვარი სიმბოლიკა შესაძლებელია იყოს სიტყვიერი. ვთქვათ, სიტყვიერი ფილოსოფიური ნაგებობა. აზრითი აქტი — რაზე მიგვითითებს ის? აზრითი აქტის საგანი არის თავად აზრი. ის არ შეიძლება, რომ დავბადოთ (მათ შორის ზე მოხსენებული ჩავარდნილობის კანონის გამო) თანმხლები კონსტრუქციის გვერდავლით, რომელიც ასევე წარმოგვიდგება აზრად, ოღონდ აზრმშობელ აზრად.
იგივე ითქმის ხელოვნებაზეც. ის, რასაც ჩვენ ხელოვნებას ვეძახით, იბადება ხელოვნებიდანვე. ამიტომაცაა ის ხელოვნება ხელოვნებისთვის.
ყოველივე ეს შეეხება მეცნიერების სფეროსაც.
ამგვარად, ადამიანი არაა ნივთი, არაა სტატიკური მდგომარეობა, არამედ ხდომილება, შემდგარი ხდომილებათა ერობლიობისაგან: როგორებიცაა ადამიანური სიყვარული, რწმენა, გულითადობა, აზრი და ა.შ. პლატონს აქვს საოცარი ფორმულა: ადამიანი არც ესაა და არც ის, ადამიანი-სიმბოლო… (დეფისით!)
მივმართოთ სიტყვა “სიმბოლო“ -ში აღბეჭდილ ენის ეტიმოლოგოურ გენიას. სიმბოლო — ესაა ორ ნაწილად გაპობილი ფიცარი. წარმოიდგინეთ, რომ ეს ნაწილები ჩართულია მსოფლიო მოვლენათა დინებაში, წრებრუნვაში სხვდასხვა ტრაექტორიებით და, რომ სადღაც ისინი კვლავ უერთდებიან ერთმანეთს. (ერთმანეთთან შეერთება ძალუძთ მხოლოდ მათ — ზედაპირის ბზარის უნიკალობის გამო) სწორედ ეს შეერთება, თანხვედრა არის ხდომილება-ადამიანი. აი რა ჰქონდა მხედველობაში პლატონს, როცა ის ამბობდა „ადამიანი-სიმბოლო“. ადამიანი არის აქტი და არა ფაქტი.
ასეთივე ხდომილებანია ჩვენი მდგომარეობებიც. აზროვნების სფეროში ხდომილება არის აზრი. ის უნდა მოხდეს იმ წესების თანახმად, რომელნიც განსაზღვრავენ ხსენებული თანხვედრის ტრაექტორიასა და იმ წერტილს, სადაც ეს ხდომილება ახდება. იგივეს აქვს ადგილი ხელოვნებაშიც.
კანტი: ფიზიკა არის არა გამოცდილებით ბუნების გამოკვლევა, არამედ გამოკვლევა გამოცდილებისთვის. ე.ი., ხელთ გვიპყრია რა ფიზიკა, ჩვენ ძალგვიძს გამოცდილებისეულად განვიცადოთ ის, რასაც ვერასოდეს გამოვცდიდით ფიზიკის გარეშე.
და თუ ფიზიკა არის რაღაც, რაც ფიზიკისათვისაა, მაშინ ეს უფრო მეტად ითქმის ხელოვნებაზე. ჩვენ მივაბიჯებთ რაღაცაგვარ განცდაში, რაც ხელმისაწვდომია ადამიანისთვის, როგორც ემპირიული არსებისათვის, მიუყვებით ამ განცდის ხაზს და მივდივართ იქ, სადაც უნდა განვიცადოთ ის, რაც შეუძლებელია განცდილ იქნეს. რატომ? იმიტომ, რომ გზის გაგრძელება ჩვენს განცდებში შეგვიძლია მხოლოდ ენის მეოხებით, მასზე გავლით — ამ სიტყვის უფართოესი გაგებით. ანუ მაშინ, თუ ავაგებთ ამა თუ იმ კონსტრუქციას განცდისთვის. და მხოლოდ შემდგომ ამისა, აღარ გვექნება რა ამის შესაძლებლობა, ვიტყვით, სიკვდილის, როგორც ცხოვრებისეული ხდომილების განცდა, ნათელი ცნობიერებით ჩვენში შეიძლება სიკვდილის სიმბოლოდან იშვას, რაც ჩვენი ცხოვრებისთვის ნაყოფიერი შეიძლება აღმოჩნდეს.
ჰერაკლიტე: სიკვდილით ცოცხლობა და სიცოცხლით სიკვდილი.
შეუძლებელია სიცოცხლე თუ ცხოვრება არაა შუქმოფენილი იმ განსკუთრებული დაძაბულობით, რომელიც თან სდევს სიკვდილის განცდას, და რაც როგორც ასეთი შეუძლებელია იყოს ადამიანისთვის ემპირიულად განცდილი მდგომარეობა.
მეტაფორები საკვირველი ფორმით გვიხსნიან რაღაცას. საკვირველით, ვინაიდან თავად მეტაფორა გაუგებარია. გასაგებია ის, რაზეც რაღაცას ვგებულობთ მეტაფორის საშუალებით. რაღაც, რაც ხელთ გვიპყრია საიდუმლოს რანგში, თავად რჩება რა მკაცრი რაციონალური აზრ-გაგებით გაუგებარი, აღმოჩნდება ამავე დროს სხვა საგან-მოვლენათა გაგების ფუნდამენტური წინაპირობა.
ცეცხლის მეტაფორა, ისევე როგორც მოგონების სიმბოლო, მიგვანიშნებს ჩვენი ცხოვრების ფუნდამენტურ წყობაზე. ჰერაკლიტე: ყოველი სმყარო თანაბრად აღინთება და თანაბრადვე ჩაიფერფლება. ცეცხლის მეტაფორა მიუთითებს იმაზე, რისი ფლობაც შეუძლებელია.
ფორმა არ არსებობს გარეშე ცეცხლისა. ცეცხლი უნდა აღინთოს, სწვდეს მისი ალი საგანს და მაშინ იშობა ფორმა, ცეცხლი კი განერიდება. მე ამასვე ვიტყოდი იმაზე, თუ როგორაა ჩვენში შესაძლებელი ცნობიერებისეული აქტები ან ნათელი ცნობიერების ხდომილება. ამიტომაც პრომეთე, მოპარა რა ღმერთებს ცეცხლი და უბოძა ადამიანებს, ჩემთვის ამავდროულად წარმოადგენს სიმბოლურ პირველფილოსოფოსს. ცეცხლი კი განერიდა, წავიდა, მაგრამ ყოველივე უკვე მოხდა, დადგინდა. ყველაფერი ეს ჩვენ ვიცით, თუმცა გამოთქმა ვერ გაგვიბედავს: სიტყვიერად ამის გამოთქმა აღმოჩნდება ხოლმე პარადოქსალური. სწორედ ის საკითხები, რომელსაც ჩვენ წამოუყენებთ სამყაროს და ჩვენსავე თავს, ამოცანები, რომელნიც ჩვენს მიერ ფორმულირდებიან, არსებობენ ან წარმოიშობიან მას შემდეგ, როცა არსებობს ამონახსნი, პასუხი და მიღწეული მიზანი. ე.ი. მიზანი შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როცა იგი მიღწეულია; ამოცანა — როცა ამონახსნია; კითხვა — როცა პასუხია. სხვაგვარად — რაღაცის დასაწყისი ამავე დროს აბსოლუტური დასასრულიცაა, და პირიქით — დასასრული დასაწყისიცაა. ესაა — გველი,რომელიც თავისსავე კუდს ყლაპავს.
მეორე ნაბიჯს, რომელიც წარმოშობს იმას, რაც ხდება პირველში (როცა ჩვენ ვიღებთ გადაწყვეტას, რომელიც უკვე იყო), შემოყავს ხდომილება ჩვენი ენის სფეროში, რომელიც თავისი ბუნებით მაკროსკოპოლია. ეს გულისხმობს გარკვეულ საგან-მოვლენებთან ყველაფერი იმის მოჭიდებულობას, შენივთებას, რაც კი იმყოფება ამ ორ ნაბიჯს შუა არსებულ ბზარში. და ყოველთვის გულისხმობს აგრეთვე უნიკალურობასა და ინდივიდუალობას, ვინაიდან მას ადგილი აქვს ადამიანის სრულიად ინდივიდუალურ გამოცდილებაში.
შეიძლება მოვიგონოთ მხოლოდ ის, რაც იყო, მაგრამ რაც არ გადაწყვეტილა საბოლოოდ. მოვიგონოთ ის, რაც არ ყოფილა, უფრო ზუსტად ის, რაც არასოდეს ყოფილა ნამდვილი, რასაც არ მიუღია მაკროენობრივი ფორმა ან მიიღო თავისი ნამდვილი საზრისისთვის პრინციპულად სხვა-გვარის ფორმა.
მაგალითად, პრუსტის რომანის — „დაკარგული დროის ძიებაში“ — გმირის ზოგიერთი ცხოვრებისეული საზრისი შეფუთულია ნამცხვარში სახელად — „მადლენი“. და ეს ფორმა იმდენად სხვა-გვარისაა იმასთან მიმართებაში , რაც შეფუთულ იქნა, რომ აქ საერთოდ შეუძლებელია ლაპარაკი დახსომების ცნობიერ აქტზე. ესაა ცხოვრების არაკონტროლირებადი პროცესი. მაგრამ შეფუთულობები უნდა არსებობდეს, ანუ უნდა არსებობდეს სგან-მოვლენები, რომლებსაც, განსხვავებული ცხოვრებისეული ვითარებების ძალით, ჩვენ შეიძლება შევხვდეთ.
ჩვენ შეიძლება გაგვაკვირვოს მხოლოდ იმან, რაც ყოფილა ჩვენს ცხოვრებაში, ან ყოფილა, მაგრამ ვერ გადაწყვეტილა. და ეს უკანასკნელი რომ მოვიგონოთ, ირკვევა, რომ ამისთვის საჭიროა გარკვეული კონსტრუქციები. ვწერ რა პოემას, მე შესაძლებელს ვხდი პოეზიას. ჰიუგო ბოდლერისადმი მიწეილ წერილში ამბობს: „თქვენ გვაჩუქეთ ჩვენ ახალი კრუნჩხვა“. მაგრამ ბოდლერის ლექსში გადმოცემულმა ბოდლერის ლექსმა და არა „კრუნჩხვამ“, დაიწერა რა, შესაძლებელი გახადა სამყაროში ეს კრუნჩხვა. ასე რომ ბოდლერი ქმნიდა ხელოვნებას ხელოვნებისათვის.
სიმბოლოები აწყობილია როგორც დასრულებული — აზრობრივი, ესთეტიკური, ეთიკური — ჰარმონიები. ანუ მათში აღბეჭდილია ის სამყაროსეული ხდომილებები, რომელნიც პრინციპულად არასოდეს სრულდებიან (საყოფაცხოვრებო ისტორიებს არ აქვთ არც დასაწყისი, არც დასასრული, და მათზე პასუხები არ მოიძებნება თვით ცხოვრების საზღვრებს შიგნით; ისტორიაშიც რიგ მიზეზებსა და შედეგებს არ აქვთ დასასრული და დასაწყისი, მაგრამ მათ შინაგან გამოხატულებად წარმოგვიდგება ისტორიოსოფიური კონსტრუქციები, რომლის დახმარებითაც ჩვენ საერთოდ რაიმეს ვგებულობთ ემპირიიდან) და შეუძლებელია გასაგები იყვნენ. ხოლო ჰარმონიული დასრულებისას, რომელიც შეიცავს სიმბოლურობის ელემენტს, წარმოსახვის ელემენტს, მოჩვენებითის ელემენტს (სადაც მოჩვენებითი — წარმოსახულია), ჩვენ უკვე ძალგვიძს რაღაცის გაგება. და ეს ყველაფერი ხდება იმ კონსტრუქციების მეშვეობით ფილოსოფოსები და ხელოვანები რომ ქმნიან.
ჩვენ გვესმის ბგერა „ა“. მე ვამტკიცებ: არავის ესმის ბგერა „ა“. ის თავს გვაჩვენებს ბგერა „ა“-დ. ფიზიკური ბგერა (გაგონებული ჩვენს მიერ როგორც „ა“) არაა ისეთი, როგორც… ის არის ფონემა — მოსიარულე მოჩვენება. ფლორენსკი წარმოდგენით შეგრძნებებზე ამბობდა: ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ჩვენ შევიგრძნობთ.
ეს გარემოება მე მიჩნია ფუნდამენტური მნიშვნელობის მქონედ არა მხოლოდ აზრისთვის, არამედ ხელოვნებისთვისაც. მხატვრული ნაწარმოების შექმნის ამოცანაა შექმნას მკაცრად ფიქსირებული ველი ან სივრცე, სადაც მოხდება ამგვარი მოჩვენებითი შეგრძნებების წარმოშობა.
დასრულებული ჰარმონიები ზემოქმედებენ თავისი დასრულებულობის ძალით. ჩვენი აზრები, ჩვენი შეგრძნებები მოძრაობენ იქ ამ დასრულებული ჰარმონიებით ნაკარნახევი კანონების თანახმად.
დასრულებულობის გარდა, მე მინდა ყურადღება მივაპყრო მის სხვა მახასიათებლებსაც: მარადიულობას, უსრულებლობას, აბსოლუტურობას.
აბსოლუტურობა. როცა მე ვიმყოფები აზრის სტიქიაში, როცა ცნობიერის თვალით ვიმზირები, მაშინ მე არ შემიძლია შევხედო ჩემს თავს გარედან. ესაა თითქოსდა აბსოლუტური და უძრავი წერტილი, როცა ყოველივე მოძრაობს სგან-მოვლენათა მიმართ, რომელნიც შემომხვდებიან და გადამხდებიან მხოლოდ მე.
რისი თქმა მსურს ამით? ეს დასრულებული ჰარმონიები არსებობენ მხოლოდ რაღაცისთვის არსებულ ფორმათა (გამოცდილების ფორმათა) სფეროში, შეიცავენ რა ჩვენი წარმოდგენების გადარეცხვის შესაძლებლობას. ჩვენ ხომ ყოველთვის მიგვაჩნია, რომ რაღაც უნდა დაიწყოს და დასრულდეს. რამდენადაც ვართ მიზანმიმართული არსებები, ჩვენ ყოველთვის ჩართულნი ვართ დროის მდინარებაში, რომელშიც ვზრუნავთ რა ჩვენი არსებობისთვის, ვმოძრაობთ რაღაც მიზნის წინაშე და გვეჩვენება, რომ აღმოვჩნდით უსასრულობის პირისპირ. ეს ხდება აგრეთვე იმიტომ, რომ არ ძალგვიძს სიკვდილის წარმოდგენა, რამდენადაც იგი არაა ამ ცხოვრებისეული ხდომილება, არამედ — შეუსაბამო გარეგანი შემთხვევითობა. ჩვენ ყოველთვის წინ გაგვირბის ფეხები. თუმცა, შესაძლოა, რომ სინამდვილეში ყოველივე უკვე ახდა. ყველაფრის საზრისი უკვე სახეზეა, ჩვენ კი ვმოძრაობთ ცუდ უსასრულობაში. ვერ ვაკავშირებთ რა იმას, რაც თავს გადაგვხდენია, დასრულებულ ჰარმონიასთან, და ვრჩებით რა წინსწრებული ფეხის მდგომარეობაში (ანუ სიკეთის, აზრის, სამართლიანობის მოსურნედ), ჩვენ ვვარდებით განმეორებადობის ცუდ უსასრულობაში. როგორც იტყოდა ნიცშე, „იგივეობრივის მარადიულ განმეორებაში“.
სიკვდილი, თუ ჩვენ შენივთებულნი ვართ ამ სიმბოლოსთან, წარმოგვიდგება ცხოვრებაში დასრულებული საზრისების შემოტანის საშუალებად, სიცოცხლეში უკვდავების შეტანის საშუალებად. თუ რაიმე დასრულდა, მაშინ მე აღარაფერი მემუქრება. ხოლო მისთვის ვისაც სურდა სიკეთის ქმნა, მაგრამ ამ სქმის არა გაეგებოდა რა (რამეთუ სიკეთე არაა კეთილის უბრალოდ ზრახვა), ყველეფერი ბრუნდება დაუსრულებლად — იგი ვერ ახერხებს სიკვდილს, ისე როგორც ჯოჯოხეთში. ჯოჯოხეთი ესაა ტანჯვა: მიწყივ ვკვდებით, მაგრამ ვერაფრით ვახერხებთ ამას.
რუს ხალხს მე-19-ე საუკუნის დასასრულს ძალიან ეშინოდა დასმენის. დოსტოევსკი — სტრხოვს: “…მეც არ დავასმენდი ბომბით მიმავალ ტერორისტს, — ხომ შემჭამდნენ, გამაწამებდნენ!“ მას მხედველობაში ჰქონდა საზოგადოებრივი აზრი.
აი დილემა: შევაჩეროთ მკვლელი, თუ არა?
იგივე ადამიანები, რომელნიც ამ დილამას ზერელედ წყვეტდნენ, სამი-ოთხი ათწლეულის შემდეგ, თრობამორეული სიამოვნებით ახორციელებდნენ დასმენებს. ესაა ჯოჯოხეთური მარადისობა.
ერთი და იგივე მისწრაფებანი. რატომ? არაფერი ხდებოდა, არაფერი ხერხდებოდა და კიდევ იმიტიმ. რომ მოქალაქეობრივობის სურვილი იყო, მაგრამ მოქალაქობრივ აქტებს ადგილი არ ჰქონდა. ამჟამად, მაგალითად, საზოგადოებას სასოწარკვეთილებამდე სურს განვითარება, და ვერ ახერხებს! რამეთუ მოითხოვს ნიჭიერი ხელისუფლებისგან მითითებების მოცემას, ყოველივე ამის თაობაზე.
მანდელშტამი:
გვსურდა სიმღერა, ვრჩებოდით მუნჯად,
ვცადეთ ადგომა — წავედით მრუდად.
ესაა უძლურებისა და ბუნდოვანების ფიზიკური მდგომარეობა, რაც გამოწვეულია იმით, რომ მას წინ არ უძღვოდა იმ ფორმებთან შენივთება, რომელთა საშუალებითაც შესაძლოა ერთხელ და სამუდამოდ აღსრულება, შედგომა, დადგომა ჟამისა. ყოველივე არშემდგარი გვიდგას კვალში, ფეხდაფეხ თანგვდევს. ის კი, რაშიც შესაძლებელია აღსრულება, — ის ერთადერთია ნამდვილი ადამიანური ყოფიერების მასშტაბისა და ზომის მომცველი.
ჩვენ ვაგრძელებთ ცუდ უსასრულობაში ტრიალს. სიკვდილი ჩვენთავს როდი უნდა მოხდეს. და თუ მოხდება, ეს იქნება შეუსაბამო და საწყენი გაუგებრობა, რამეთუ შემემთხვა მაშინ, როცა მე ის ის იყო ვხდებოდი კარგი. როგორც ეს შეემთხვა რუსეთს 1914 წელს, როცა იგი იყო ქვეყანა, რომელსაც ფეხი წინ, პროგრესისკენ გაურბოდა.
აღსრულებული ხდომილებების სფეროში ადგილი არ აქვს ამგვარ დამოკიდებულებებს, ვინაიდან იქ იქმნება საკუთარი დრო და სივრცე. ეს კიდევ ერთი მახასიათებელია აზროვნებითი და ხელოვნებისეულ-ლიტერატურული კონსტრუქციებისა.
მხოლოდ მე, მხოლოდ საკუთარი თავის იმედად, მხოლოდ გამბედაობით შრომისა და თავისუფლების კისრებაზე — ამ დროს აქვს ადგილი აზროვნებას. იმ უკანასკნელში კი ყოველივე გამოკიდებულია დროში. საჭიროა ლოდინი. დრო აქ საოცარია: ერთდროულად, ერთის მხრივ, იგი დაყვანილია მყისიერებაზე და მომენტი არ უნდა გაუშვათ, უნდა შევაჩეროთ ნათელი ცნობიერების გაელვება და შევეცადოთ მის გარდაქმნას მდგრად ნათებად, ხოლო მეორეს მხრივ, ეს დიდად ხანიერი დროა — გამოკიდებული აქტისა და შედეგის დრო, შედეგისა, რომელსც ელის ადამიანი, და მას ამისთვის უნდა გააჩნდეს გამბედაობა, შეუძლებლის მიმართ გამბედაობა. მან თავიდან უნდა მოიშოროს მოუთმენლობა, მსწრაფლ ამოხსნას თავისი მდგომარეობანი, თავისი მოთხოვნები — მათ შორის თავისი სტანჯველიც. მტერმა შემოგცხო — შენც შემოსცხე მტერს. და გავიდა დრო, რომელიც დაკარგე, რათა გეხილა ჭეშმარიტება, რომელშიც მტრისმიერ განხორციელებული აქტი გაუწყებდა შენს შესახებ. ბიბლიურ სიმბოლიკაში ეს გამოხატულია სიტყვებით „შეიყვარე მტერი შენი“. აქ არ მტკიცდება, რომ გიყვარდეს მტერი, თუმცა ნათქვამია „შეიყვარე მტერი შენი“. მე უკვე გაგაფრთხილეთ იმასთან დაკავშირებით, აბსტრაქციისა და ჩავარდნის (კვლავ აღმოჩენის) რა ხარისხს ფლობენ ფილოსოფიის ყველა დებულებანი — მათ შორის რელიგიური და ხელოვნებისეული ჭეშმარიტებანი. ოღონდ ეგაა, რომ ხელოვნების შემთხვევაში ჩვენ გვეხმარება გრძნობადი ფენის სახეზე მოცემულობა: იქ, სადაც ვერ გვშველის აზრი, მხსნელად გვევლინება სიტყვიერი ალტერაციით ტკბობა. ფილოსოფიაში კი ადგილი არ შეიძლება ჰქონდეს ტექსტის გავლენით გამოწვეულ გვერდით მოვლენებს, მათგან მიღებულ სიხარულს. აქ გვიწევს აზრთან ერთი ერთზე, პირისპირ დგომა.
აი ასეა: როცა დასრულებული ჰარმონიის წყალობით ჩვენი ჩაკეტილობა იხსნება, გვეძლევა მასშტაბები და ზომები, და ჩვენც შეგვიძლია აღარ ვძებოთ დასაწყისი და დასასრული თუნდაც იმიტომ, რომ იმ ცეცხლში, რომელიც აღინთო, დასაწყისი არის აბსოლუტური დასასრული და აბსოლუტური დასასრული არის დასაწყისი.
მე ვახსენე ნათელი ცნობიერება, გამჭვირვალე, და ამავდროულად განმდგარი, მიუხედავად მისი აბსოლუტური სიცხადისა. იგი ძალინ ხშირად დაკავშირებულია განსაკუთრებული გვარის აღქმებთან ან შეგრძნებებთან, რასაც უმჯობესია ვუწოდოთ შთაბეჭდილება. ისინი ფლობენ ჩვენი მონუსხვის თვისებას. მათ თანსდევთ ერთგვარი მნიშვნელოვნება. ჩვენ უნდა გავშიფროთ ის, რასაც ისინი მოგვითხრობენ.
მაგრამ, ვართ რა ზარმცები და გაუბედავები, გვიწევს ამ ჯაფის გვერდზე გადადება. მათმა გაშიფვრამ ხომ შეიძლება ისეთი სიმართლე გვითხრას, რომელიც ურთულესი გადასატანი იქნება.
არადა სწორედ ამ შთაბეჭდილებებს მოვყავართ ჩვენ მოძრაობაში, ვინაიდან ისინი ჩვენი ცხოვრების საკუთრივი ნაწილია და არა უბრალოდ გონებრივი ვარაუდი. აქ სქმე გვაქვს საიდუმლოებასთან და არა გონებრივ ამოცანასთან, რმეთუ ამ ვითარებაში ჩვენ თავითფეხებამდე ვართ ჩართულნი. ხოლო ის მოვლენები, რომელთაც ასე ერთთავად ვყავართ ჩათრეული, შეუძლებელი პოზიტიური გამოკვლევის სგანი იყოს, შეუძლებელია მათზე იმ პოზიტიური პასუხის პოვნა, ჩვეულებრივ ამოცანათა ამოხსნისას რომ ვიღებთ. თუცაღა, საიდუმლო, სიცხადის მიუხედავად, შესაძლოა საიდუმლოდვე რჩებოდეს.
ჩვენ არ ვუწყით, რომ თავადვე ვართ პროეცირებულნი რომელიღაც ეკრანზე. ამიტომ საჭიროა რედუცირება — მათ შორის საკუთარი თავისაც, რათა დავინახოთ, თუ რას გვეუბნება, მაგალითად ფიცრის ნაპობი, რომელსაც მე ვხედავ და ვუწოდებ „თხილამურს“ ( მე მხედველობაში მაქვს დ.ხარმსის ცნობილი ლექსი). დაინახო თხილამურში ფიცრის ნაპობი, შეხედო მას მარსიანელის თვალით, ნიშნავს წინასწარ-ცოდნის — „მე ვხედავ თხილამურს“ –თავიდან მოშორებას. მე ვხედავ თხილამურს იმიტომ, რომ ვიცი ეს, მაგრამ ვამჩნევ რაღაც სხვას.
სწორედ აქ ხდება საკუთარი დროისა და სივრცის წარმოშობა, რომელშიც ხორციელდება ჩვენი მოძრაობა, რა თქმა უნდა, თუ ამისთვის გამბედაობა გვყოფნის. საკუთარი დრო და სივრცე — ესაა რაღაცაგვარი ფიზიკა, რომელიც მუშაობს.
და იგი მოყვანილ უნდა იქნეს მოძრაობაში ამუშავებით. ეს არაა მხოლოდ ჩვენი მავარაუდებელი და წარმომსახველი აზროვნება.
ხმას, რომელიც ვახსენე, პირობითად ვუწოდოთ ფენომენი. ფენომენს ჩვენ ვუწოდებთ ისეთ მოვლენას, რომელიც ჩვენ გვეძლევა გარკვეული მატერიალური ფორმით, და ამავდროულად ამ მატერიალური ფორმის შიგნით, და არ საჭიროებს რა არავითარ გაშუალებას, თავად იუწყება თავის თავზე. „თვით აჩვენებს თავის თავს“, იტყოდა ფენომენოლოგი. შესაძლებელია თუ არა ფენომენის გამოკვლევა?
რამდენადაც ფენომენი საგნობრივია, ის გულისხმობს მოგონებას. მაშასადამე, საგანს შეიძლება რაღაც მოუხერხოთ (ე.ი. დავკითხოთ რაღაც როგორც ფენომენი) და ამასთანავე მოვიგონოთ, მოვინდომებთ რა ამას, ყურადღებისა და მეხსიერების თავისუფალი აქტის მეშვეობით.
მოვიყვან ორ მაგალითს ევროპული კულტურის ისტორიიდან. 1929 წელს (ან 1928) სარტრი ზის კაფეში გერმანიიდან ახლად ჩამოსულ სოციოლოგ გურევიჩთან ერთად. გურევიჩი მას მოუთხრობს მას ფილოსოფიური სიახლეების შესახებ, რა თქმა უნდა, გერმანიში, რომ წარმოიშვა მიმდინარეობა, სახელად ფენომენოლოგია, და რომ იგი გვაძლევს საშუალებას, მაგალითად, შემდეგი ამოცანის გადასაწყვეტად: ფენომენოლოგიურად აღვწეროთ სამელნე — თავად ის — როგორცაა ისე. მოისმინა რა ყოველივე, სარტრი, ამ ამბის შემსწრეთა გადმოცემით, გაფიდრდა და თქვა: ეს ხომ ისაა, რაც მე უნდა გამეკეთებინა! (პატივმოყვარეობის მკრთალი უძლურება).
ასეთივე სცენა ორი-სამი წლის შმდეგ გაიმართა იტალიაში. ანტონიო ბანფი უყვება თავის მოწაფეს, ენცო პაჩჩის იმავე გერმანული სიახლეების შესახებ, მაგალითად ვარდი შეიძლება აღვწეროთ, როგორც ასეთი, მის თავისთავადობაში.
მაგრამ, საქმე იმაშია, რომ ეს შეუძლებელია. არაფერი გვევლინება ფენომენად იმთავითვე. რაიმე შეიძლება იქცეს ფენომენად. და მხოლოდ ირთი პირობით: რომ ჩემსა და ვარდს შორის (ან სამელნეს) რაღაც მოხდეს. თუკი ჩემსა და ვარდ შორის მოხდება შეხვედრის ხდომილება. შეუძლებელია ამოცანის წამოჭრით გაგონებულ იქნეს ხმა. შეიძლება, რომ რაიმე დანახულ იქნას, როგორც ფენომენი და, შამდგომ ამის, მის მიმართ გამოყენებულ იქნას ფენომენოლოგიური მეთოდი, თუკი იმ გზათასვლის სივრცეში, რომელთაც მე გავდივარ ცხოვრებაში, მოხდა რაღაც სწორედ ამ საგანსა და ჩემს შორის — ხდომილება, რომელმაც ამ საგანში (რაც დახსომებული მექნება მე ჩემთვის ცნობილი ტრაექტორიებისდა მიხედვით ჩემი თავისუფალი ძალისხმევით) შეანივთა ჩემი წარსულის საზრისი, რომელიც ამ მომენტში არ გამომჟღავნდა სინამდვილედ, არ ამოვიდა ანალიტიკურად საწვდომ ზედაპირზე, — სწორედ ამ დროს, საქმის მსვლელობისდა კვალად, შეიძლება წამოიჭრას ამოცანა და გაგონილ იქნეს ხმა.
არსებობს ყოფიერების ერთგვარი ჭრილი, რომელშიც ყველა ხდომილება დასრულებულია. საზრისები დადგენილი და ა.შ., რომლიც აძლევს ზომადობასა და მასშტაბს ჩვენს ადამიანურ ცხოვრებას: ვინაიდანაც, იგი არსებობს ნამდვილად, და არა ისე, როგორც ამას ვხედავთ ცუდ უსასრულობაში.
შეგახსენებთ თანმიმდევარ ეპიზოდთა რიგს რომანიდან „დაკარგული დროის ძიებაში“.
ბიჭუნა, რომელიც ძიძას დაჰყავდა სასეირნოდ ელისეის ველებზე, აღმოჩნდება რა საზოგადოებრივი ტუალეტის მახლობლად და გამოელაპარაკება ტუალეტის მოსამსახურე პერსონალს, ნესტის სუნის ზეგავლენით აღმოჩნდება უცნაური შთაბეჭდილების ქვეშ, რომელიც თითქოს რაღაცას ეუბნება მას. ეს არის სიმბოლური მოვლენა, რომელიც ეუბნება ჩვენს გმირს, თუ ვინ არის იგი. თუმცა, ჯერ გმირი მხოლოდ უცნაურობის ტყვეა, ამ, თითქოსდა ბანალური, შთაბეჭდილებითაა მონუსხული. მაგრამ ორი-სამი წლის შემდეგ იგივე ემართება მას (და იგი ერთ სცენას აკავშირებს მეორესთან), ბიძის ოთახში, ბონვივანთან, როცა მყისიერად მოჰკრავს თვალს ვარდისფერში ჩაცმულ ქალს, ოდეტს, რომელიც შემდგომ აღმოჩნდება სვანის შეყვარებული; ხოლო სვანისა და ოდეტის სიყვარული ჩვენს გმირს წარმოუდგება არქეტიპულ სიყვარულად.
აი სამი თანმიმდევარი ხმა, ბიძგი, სიმბოლო, მსგავსი დამთხვევისა, გმირთა ცხოვრების გზაჯვარედინებზე ჩირაღდნების გადართვისა პასტერნაკის „ექიმ ჟივაგოში“. ყველა მათგანი გველაპარაკება რაღაც აღსრულებულზე, დასრულებულზე, რომელიც უნდა წაიკითხო.
მაგრამ წაკითხვა შესაძლებელია მხოლოდ შთაბეჭდილებაში ყოვნით და დაჟნებული გაშიფვრის მცდელობით. ჩვენი ავტორი, პრუსტი, ქმნის ველს, რომელშიც შესაძლებელია არათვითნებური, არანებისმიერი მოგონება, როცა სიმბოლოები ამოცურდებიან და ამოყვინთავენ. ისინიც მოცურავენ და აღმოჩნდება: თურმე სინესტე მარსელს კარნახობდა, რომ მას სჭირს — პირობითად ვთქვათ — ტენიანი წიაღის (საშოს) კომპლექსი. რომ სიყვარულის ერთადერთი შსაძლო ფორმა მისთვის, რომელიც უნდა გააცნობიეროს, რათა დაძლიოს და გადალახოს, — ესაა წიაღის ტყვეობაში ყოფნის, გარესამყაროში მუდმივი გამოუსვლელობის სიყვარული, — დედისეული წიაღის არქეტიპი. ამიტომ არ შეუძლია გმირს დედის კოცნის გარეშე დაძინება. და თავის ალბერტინასადმი სიყვარულში ის ეძიებს ძილის წინ დეისეული კოცნის ამ დამამშვიდებელ ფორმას. ამით იგი განწირულია უბედური სიყვარულისთვის, ვინაიდან მთელი ცხოვრების მანძილზე მონანავე წიაღი ვერ გასტანს.
ის,რასაც მე ვამბობ, უკვე არის გაშიფვრა, რამეთუ მე ვსარგებლობ ამის გადმოცემისას რომანის ტექსტით. ხოლო რომანის ტექსტი ავტორისეული გაშიფვრის მეშვეობით, ქმნის იმას, რისი გამოისობითაც შესაძლებელია გრძნობის განცდა. არა ისინი, რომელთაც შენ განიცდი, რადგანაც შენ გაგიჩნდა კომპლექსი, შენ კი სხვა ხარ, გარდაქმნილი, მოექეცი დროსა და სივრცეში გაშიფვრამ რომ წარმოქმნა და რომელიც დამოკიდებული არაა ცხოვრებისეულ შემთხვევითობებზე, რომელშიც შენ შეიძლება დადგინდე იღბლიან ადამიანად, საკუთარი ბედის მფლობელად. სხვაგვარი ბედი შენ არ გექნება. მაგრამ მას, რომელიც გექნება, შენ უკვე ფლობ.