კრებულიდან “ფილოსოფიური ძიებანი” N-18, 2014 წ.
ვგრძნობ, ჩემში ერთადერთი მხოლოდ ნება ანუ გადაწყვეტილების თავისუფლებაა იმდენად დიდი, რომ არ მებადება რაიმე უფრო სრულყოფილი უნარის იდეა. (რენე დეკარტი, „მეტაფიზიკური მედიტაციები“: მედიტაცია მეოთხე)
1
თავისუფლების ცნების შინაარსი მეტად ფართოა, მისი ყოველი ასპექტის მომცველი ანალიზი, შეფასება ერთბაშად შეუძლებელია. ამის მიზეზი ცხოვრების სიურპრიზულობაა, რამაც (მაგ., გამოცხადებამ, …) ნებისმიერ დროს შეიძლება რადიკალურად შეცვალოს ჩვენი დეტერმინისტული თუ ინდეტერმინისტული თვალსაზრისი.
ცხადია ერთი, თავისუფლება განსხვავებული რანგის მოვლენაა ისევე, როგორც სინდისი, ნება, სიყვარული, შთაგონება, მუზა, სასოწარკვეთა, სულიერი ამაღლება და ა.შ. ექსისტენციალიზმმა ჩამოთვლილის მსგავსი ფენომენები ცალკე გამოყო და როგორც კონკრეტულად ადამიანის შინაგანი ყოფიერების განმსაზღვრელი ექსისტენციალები დაუპირისპირა კატეგორიებს. ამ უკანასკნელის დაფარვის არეში შემავალი რეალიებისაგან განსხვავებით, რომლებიც მართლაც კაუზალურად დეტერმინირებულ მატერიებად წარმოგვიდგებიან, ექსისტენციალებს ვერ აღმოვაჩენთ, რამდენიც უნდა ვქექოთ ადამიანი.
საქმე უნდა ეხებოდეს არა იმის აღმოჩენას, არსებობს თუ არა თავისუფლება, ეს ფუჭი წამოწყებაა (ჩვენ შეიძლება აღმოვაჩინოთ, მაგ., ასტრო-ფიზიკოსის მიერ ნავარაუდევი ვარსკვლავი რომელიმე გალაქტიკაში), არამედ იმას, თუ როგორ მოვიაზროთ თავისუფლების სრულყოფილი ცნება როგორც არსებული და სხვა კორელაციურ ცნებებთან დაკავშირებული, რათა შეიქმნას ლოგიკურად გამართული სურათი თავისუფლების არსებობის დაშვების დასტურისთვის. საჭიროა ვაწარმოოთ, ე.წ. კონცეპტუალური ანალიზი.
საუბრობენ თავისუფლების პოლიტიკურ, სოციალურ, რელიგიურ, ფინანსურ-ეკონომიკურ და ა.შ. ასპექტებზე. ჩვენის აზრით, უმთავრესია თავისუფლების ანთროპოლოგიური ასპექტი, რომლიდანაც ჩანს ყველა ხსენებული ასპექტისთვის საერთო მომენტი — ანთროპოსი. პოლიტიკური, სოციალური თუ სხვა ურთიერთობანი ანთროპოსის გარეშე წარმოუდგენელია. გამომდინარე აქედან, თავისუფლების საკითხი შეიძლება დაყვანილ იქნეს ანთროპოსის თავისუფლების საკითხზე.
ფილოსოფიის ისტორიიდან ნათელია, რომ დეტერმინიზმისა და ინდეტერმინიზმის დაპირისპირების უმთავრესი მიზანთაგანია ადამიანის ნების თავისუფლების, ან — არათავისუფლების დასაბუთება.
თავისუფლება, ჩვენის აზრით, წინასწარი განსაზღვრებით, არის ყოველი აქტივობა თუ პასიურობა (ადამიანის მიერ შინაგანად თუ გარეგანად გამოვლენილი), რომელიც პიროვნული ნების ცნობიერი კარნახით, კონტროლით იმართება.
ამ განსაზღვრების გაგება უნდა ეყრდნობოდეს, ერთის მხრივ, ანთროპოსის მეტნაკლებად სისტემური სახის მქონე ონტოლოგიას. თუ ჩვენ ანთროპოსის სტრუქტურებზე, პოტენციებზე ნათელი წარმოდგენა არ გაგვაჩნია, მაშინ მისი თავისუფლების საკითხს ვერ გავიგებთ.
მეორეს მხრივ, თავს იჩენს მასთან კავშირში მყოფ ცნებათა ანალიზის აუცილებლობა, ესენია მაგ., — აბსოლუტის, ბედისწერის, დროისა და მარადისობის და ა.შ. ცნებანი. მიგვაჩნია, რომ ფილოსოფიის უმთავრეს დანიშნულებას სწორედ ცნებათა შინაარსებისა და მათ შორის არსებული მიმართებების ისეთნირად მოაზრება წარმოადგენს, რომ საბოლოოდ მიღებულ თეორიულ სურათში ერთი ცნების შინაარსი არ ეწინააღმდეგებოდეს მასთან აუცილებლობით კორელაციურ კავშირში მყოფი ცნების შინაარსს და მის საზრისს.
. . . .
აქვს თუ არა ადამიანს თავისუფალი ნების უნარი? ხომ არ გაურბის ადამიანი თავისუფლებას? ხომ არ არის ადამიანი გარეშე მბორგავი ძალების ხელში ჩავარდნილი სათამაშო? ხომ არ ტყუვდება ადამიანი, როცა თავისი ქმედებანი მისი თავისუფალი ნების გამოვლენა ჰგონია? აი იმ კითხვათა არასრული ჩამონათვალი, რომელიც სხვადასხვა დროის მოაზროვნეთა მიერ ისმებოდა თავისუფლების პრობლემის კონტექსტში. მათი მოსაზრებებიდან ნათელი ხდება, რომ ადამიანი, ერთის მხრივ, თავისუფალია, მაგ., როგორც პიროვნება (პერსონალიზმში და ექსისტენციალიზმში), მეორეს მხრივ, აუცილებლობას დაქვემდებარებული, როგორც, მაგ., ცხოველი (სიცოცხლის ფილოსოფიასა და ფსიქოანალიზში) და ა.შ.
ერთი სიტყვით, საქმე გვაქვს მეტად რთულ მოვლენასთან ადამიანის სახით, რომელსაც წარმოვიდგენთ რამდენიმე პლასტიან არსებად და მთლიანობაში ვუწოდებთ ანთროპოსს. მათგან ზოგიერთი პლასტი შეიძლება ზეაღმავლად რეალიზებულ იქნეს ანთროპოსის ცხოვრებაში, ხოლო ზოგი მხოლოდ პოტენციად დარჩეს; ანთროპოსის პოტენციურ მოდუსებს წარმოადგენს შემდეგი ოთხი: 1. ცხოველი, 2. ადამიანი, 3. ინდივიდი, 4. პიროვნება.
ამათგან პირველის არსება მდგომარეობს მის ანიმალურობა-ბიოლოგიურობაში, მეორის — ემპირიულ გრძნობადობაში და რაციონალურობაში, მესამის — ფიქრითი ფენის ფრაგმენტთა თვით-ნება დი-ნებადობის სპეციფიურობა-განუმეორებლობაში, ხოლო მეოთხის — აბსოლუტურ ნებელობასთან მეტნაკლებად მიახლოებულობაში.
1) ანთროპოსი როგორც ცხოველი, ემორჩილება სიცოცხლის ბრმა ლტოლვას — შენარჩუნებას და გამრავლებას. ამ დონეზე საქმე არ ეხება სასიცოცხლო პირობების ავკარგიანობას. აქ სიცოცხლე თავისთავადაა უმაღლესი რანგის მოვლენა, „ადამიანი-ცხოველი“, ისევე როგორც ნებისმიერი სხვა ბიო-ორგანიზმი, ცდილობს ინსტინქტურად შეინარჩუნოს სიცოცხლე ნებისმიერ სამუქარო სიტუაციაში. აქ ადგილი არ რჩება რაციონალური გააზრებისთვის ან ფიქრისთვის იმის თაობაზე — ღირს თუ არა სიცოცხლე. (სიცოცხლე ჩვენ ჩვენთვის არ მიგვიცია, ის მოგვეცა უნებურად. ეს გვიბიძგებს იმის ძალმოსილების აღიარებისკენ, რომელმა ინსტანციამაც სიცოცხლე — წარმოშვა. თუმცა, ეს აღიარება არა ცხოველურ, არამედ შემდგომ დონეებზე ხდება). სიცოცხლის ამ ინსტინქტურ შენარჩუნებას, აქვს გაურკვევლობის ხასიათი. გაურკვევლობა გულისხმობს, ერთის მხრივ, იმის გაურკვევლობას, რაც სიცოცხლის დაკარგვის მომენტებში შეიძლება დაგვემართოს და, მეორეს მხრივ, იმის გაურკვევლობას, რაც ჩვენს შენარჩუნებულ სიცოცხლეს შეიძლება გარდახდეს. მეორე მომენტი წარსული გამოცდილების საფუძველზე შეიძლება ასე თუ ისე წარმოვიდგინოთ, პირველის წარმოდგენაში კი წარსული გამოცდილება ვერაფრით დაგვეხმარება. ამიტომ მისით გამოწვეული გაურკვევლობის შიში უფრო მძლავრია, ძრწოლაა. ძრწოლის თავზარდამცემობა მყისიერად მჟღავნდება და სამუქარო სიტუაციაში ავტომატურად გვამოქმედებს.
რატომ უნდა მოხდეს გამრავლება და შენარჩუნება? ამაზე სხვადასხვანაირი პასუხები იცემა ანთროპოსის ადამიანურ დონეზე, რომელიც სიცოცხლის მსვლელობას, მისგან გამოწვეულ შთაბეჭდილებებსა და გამოცდილებას, ერთის მხრივ, აფასებს, როგორც სასიამოვნოს ან უსიამოვნოს, რაც გრძნობადი აღქმის კომპეტენციაა, ხოლო, მეორეს მხრივ, ცდილობს სასიცოცხლო პროცესების, პირობების და მოვლენების შემეცნებას, ძირითადად მათი მართვის მიზნით, რაც მისი რაციონალობის კომპეტენციაა.
2. ანთროპოსი როგორც ადამიანი ემორჩილება ემპირიულ და რაციონალურ, ან ბიო-ფიზიოლოგიურ და ლოგიკურ კანონზომიერებებს. ადრეული გამოცდილების წყარო ემპირიულია, ლოგიკა და ექსპერიმენტი გამოცდილების მოგვიანო, ცნობიერების უფრო „მაღალ“ საფეხურზე ასვლის შედეგად რეალიზებული წყაროა. ამის ნათელ დადასტურებას ვხვდებით ბუნებისმეტყველების ისტორიაში, მაგ., გეოცენტრული და ჰელიოცენტრული სისტემების მონაცვლეობაში. უფრო ადვილი დასაჯერებელია, რომ დედამიწა უძრავად დგას, ხოლო მზე მის გარშემო ბრუნავს, ვიდრე პირიქით, იმიტომ რომ ამაში ყოველ დილას და საღამოს, მზის „ამოსვლისას“ და „ჩასვლისას“ ვრწმუნდებით საკუთარი თ ვ ა ლ ი თ.
უმთავრესი აქ, ჩვენი სტატიის ინტერესებიდან გამომდინარე, ისაა რომ ამ პლასტის ფარგლებში ადამიანს შეუძლია შეიმუშაოს (ემპირიული და რაციონალური გამოცდილების საფუძველზე) ყოფიერების ესა თუ ის გაგება და იხელმძღვანელოს ცხოვრებაში ამ გაგების თანახმად, რაც ცხოველს ნამდვილად არხელეწიფება. ცხადია, ეს თავისუფლების არსებობის მანიშნებელია, მაგრამ შეიძლება საქმის ვითარება სხვაგავარიც იყოს, თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ანთროპოსს უფრო სიღრმისეული პლასტებიც გააჩნია, მაგ., ფიქრითი ფენა, რომელიც ინდივიდის არსებას შეადგენს და ა.შ..
3. ინდივიდი, რომლის არსებაც მისი შინაგანი ფიქრით-სიზმრითი შინაარსების ვიზუალური თუ ვერბალური ხატების განუმეორებლობაში მდგომარეობს, ემორჩილება, გარკვეულ ეტაპამდე მაინც, ქვეცნობიერ ძალებს, უპირატესად კი ნების ქვეცნობიერ იმპულსებს. ეს მორჩილება, ერთის მხრივ, ნეგატიურ ხასიათს ატარებს, რამეთუ ანთროპოსის შინაგანი ლავირების დეტერმინანტია და მის არათავისუფლებაზე მიგვანიშნებს, მაგრამ, მეორეს მხრივ, სწორედ ამ პლასტის წყალობით არის ადამიანი ინდივიდი, უნიკალური. პოზიტიური ხასიათი ამ ყველაფერს მაშინ შეეძინება, თუ ფიქრით ფრაგმენტთა ან ცნობიერების შინაარსთა წინა პლანზე გამოსვლა ანთროპოსის ცნობიერ ნებაზე გახდება დამოკიდებული, ეს ინდივიდის პიროვნული პლასტის რეალიზებისკენ გადასვლის საფეხურია.
ემპირიულად, თუ რაიმე ფსიქო-ფიზიოლოგიურ ანომალიასთან არ გვაქვს საქმე, რძე ყველასთვის თეთრია, ხოლო რაციონალურად 2+2 ყველასთვის 4. ასევეა ყოფიერების ამა თუ იმ გაგების შესაბამისი წესებით, ადათებით, კანონებით თუ მცნებებით ხელმძღვანელობის შემთხვევაშიც. შეიძლება ამ უკანასკნელთ არ ჰქონდეთ იმდენად საყოველთაო ხასიათი, როგორც მათემატიკურ ფორმულებს, მაგრამ ამა თუ იმ სოციალური ჯგუფის, ეპოქის, კულტურული არეალის სივრცეში მათ გარკვეული პერიოდულბის სიმყარე გააჩნიათ. ავიღოთ ყოფიერების ისეთი გაგება, რომლის კონტექსტშიც არ შეიძლება მაგ., „მეზობლის ქალისთვის ხელის ხლება, რადგან ისიც შინაურია“. იმედი მაქვს, რომ დღესაც ჩვენ ამ შეგონებას ვიზიარებთ, მაგრამ, მგონია, რომ უმეტესწილად ამ გაზიარებას აქვს გარეგნული ხასიათი და მხოლოდ ადამიანის ემპირიულ და რაციონალურად აწონდაწონილ ქმედებებში გამოიხატება, ხოლო თუ რა ხდება იქ, შიგნით მის ფიქრებსა თუ სიზმრებში, ეს არავინ უწყის. ამ თვით-ნება ფიქრითმა ლავირებამ შესაძლოა მავანი კრიმინალურ-ძალადობრივ მოქმედებამდე მიიყვანოს.
ე.ი. ადამიანური პლასტის დონეზე ისე ჩანს, რომ ანთროპოსი თავისუფლად ექვემდებარება ადათებს თუ კანონებს, მაგრამ ამით ჩვენ შევყავართ შეცდომაში, თავს გვაჩვენებს, რომ ასეა, მაგარამ თავად გადასარევად უწყის რომ შინაგანი ვნებათა ღელვის მონაა.
ახლა რაც შეეხება ამ პლასტის პოზიტიურ მხარეს, სადაც ადამიანის თავისუფლება უფრო მაღალ ხარისხს აღწევს. ეს ხარისხი ყველაზე კარგად ჩანს ხელოვნებასა და შემოქმედებში. ხელოვანთა თვით-ნება ფიქრით დი-ნება-ში ანიმალური, ემპირიული და რაციონალური შინაარსები სრულიად განსაკუთრებულად გარდატყდება.
ეპოქალური მნიშვნელობის ნაწარმოებთა არსებობა გამორჩეულ გენიოსთა ინდივიდუალური სამყაროს თავისებურების გარეთგამოტანა-ხორცშესხმის დამსახურებაა, თუმცა, ამისთვის ბევრი მათგანი გიჟადაც შეურაცხავთ. იმიტომ, რომ მათი მსოფლაღქმა არასტანდარტულია და არსებული, ტრადიციული ესთეტიკის ნორმები მათთვის აღარაა კანონის სტატუსის მქონე, მათ სხვა ესთეტიკა მოაქვთ. მართლაც, ხომ ღარიბი იქნებოდა თანამედროვე მხატვრობა, ყველა რომ მხოლოდ იმ კლასიკური ესთეტიკით და ტექნიკით ხატავდეს სამხატვრო სკოლებსა და აკადემიებში რომ აქვთ ნასწავლი?
თავისუფლების ხარისხის სიმაღლე აქ იმაში ჩანს, რომ ახალი ესთეტიკის დაფასება არ დაფასება დროის საქმეა. შემოქმედს, ბევრად წინ რომ უსწრებს თავის თანამედროვეობას, არავითარი გარანტია არ გააჩნია წარმატებაზე, არც აწმყოში და არც მომავალში. მას შეეძლო გარანტირებული გზა აერჩია, დაეხატა მოდისა და კომერციულად მოთხოვნადი სტილის მიხედვით და კარგი ფინანსური სარგებელიც მიეღო ამისგან, მაგრამ ის ამ მიმართულებით სვლაზე უარს ამბობს და სხვა ალტერნატივას უქვემდებარდება ინტუიციურად ან არაცნობიერად, ენდობა რა თავისი ფიქრების უნიკალურობას; მან კარგად უწყის, რომ სარგებელი და ფუფუნება დროებითი მოთხოვნილებაა, მაშინ, როცა მის ნაწარმოებებში მარადისობამ შეიძლება დაიდოს ბინა. ამ გზით ინდივიდი ცხოველზე და ადამიანზე მაღლა დგება და ანთროპოსის უფრო მაღალი პლასტის — ინდივიდის რეალიზაციას ახდენს.
4. პიროვნება, ჩვენის აზრით, არის ცნობიერი ნებელობითი ინსტანცია და ანთროპოსის ცენტრი, რომლის შეგნებულ აქტივობასაც ემორჩილება, ან შეიძლება დაემორჩილოს, ყველა სხვა პლასტის მოთხოვნილებანი და მათი რეალიზება-არარეალიზება.
მაშინ, როცა ანთროპოსი პიროვნული ცნობიერი ნებელობითი აქტივობით ვლინდება, სახეზე გვაქვს თავისუფლება ჭეშმარიტი აზრით, თუნდაც საქმე ეხებოდეს რაიმე შემზღუდავი ფაქტორისადმი (მაგ., კულტურული ან იურიდიული) თავის დაქვემდებარებას. ასეა, ვინაიდან ამ შემთხვევაში გარეგანი და შინაგანი ნიშნები მოქმედებისა ან მოქმედებისგან თავის შეკავებისა ერთმანეთს ემთხვევა, არ ხდება არც საკუთარი თავის და არც გარეშე თვალის მოტყუება. ამ დროს მეზობლის ქალს ხელი არ ეხლება იმიტომ კი არა, რომ სხვას მოვაჩვენო — თითქოს როგორც რაციონალური არსება ამ შეგონების ტარადიციულ უზენაესობას ვაღიარებ — არამედ იმიტომ, რომ მე, როგორც პიროვნებას თავს ვერ მომაბეზრებს ამ ქალთან დაკავშირებული ფიქრთა ვნებაამშლელი თვითნებობა. ხატების ცნობიერების წინაშე გამოსვლას ან არ გამოსვლას განვაგებ მე, როგორც ანთროპოსის პიროვნული ცენტრი.
თავისუფლების ერთგვარ აბსოლუტიზაციასთან გვაქვს საქმე როცა პიროვნება იმანენტური ცნობიერი ნებელობითი აქტივობით თავად წყვეტს თავისი ყოფნა არყოფნის საკითხს. ანთროპოსის ონტოლოგიურ-პლასტობრივ საზღვრებში, ეს უკანასკნელი საკითხი ყველაზე თვალსაჩინოდ ისხამს ხორცს, მაგ., იოგური მედიტაციური ტექნიკის მფლობელ რელიგიურ ლიდერთა შემთხვევებში, ანუ, მაშინ, როცა ისინი, სხეულისთვის ყოველგვარი ფიზიკურ-ქიმიური ზიანის მიყენების გარეშე, გადიან ნირვანული მარადიული ნეტარების ორბიტაზე.
სარტრი მიიჩნევდა, რომ ადამიანს, რამდენადაც ის „დაწყევლილია თავისუფლებით“, ყველა ვითარებაში აქვს თავის მოკვლის არჩევანი. მაგრამ ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ სხვაგავარად თავისუფლების დემონსტრირება შეუძლებელია. აქ საქმე ეხება, უბრალოდ ალტერნატიულობის მინიმუმს. ხშირად პირიქითაა — არსებობს შესაძლებლობა, რომ მავანმა თავი გადაირჩინოს სხვადასხვა საშუალებით, გაექცეს კანონს ან ხალხის განაჩენს, მაგრამ, მიუხედავად ამ ალტერნატივაზე უარის თქმისა და თავის განაჩენისთვის დაქვემდებარებისა, ისინი (მაგ., სოკრატე და იესოც კმარა) თავისუფლების მაქსიმალურ სიმაღლეებს აღწევენ.
2.
ზოგადად რომ ვთქვათ, არსებობს თავისუფლების შემდეგი ეპოქალური გაგებანი: 1. წინარექრისტიანული, 2. ქრისტიანული და 3. პოსტქრისტიანული, პირობითად ვუწოდოთ მას დასავლური. ცალკე გამოიყოფა თავისუფლების ის გაგება რომელიც ბუდისტურ-იოგური კულტურის სივრცეში ჩამოყალიბდა, ანუ აღმოსავლური.
ამათგან პირველი, ანუ ანტიკური გაგება ადამიანური თავისუფლებისა, მისი უარმყოფელი (ნეგატიური) გაგებაა. ადამიანი უძლურია ბედისწერის წინაშე. სამყაროში მიმდინარე მოვლენების წინასწარჭვრეტა შესაძლებელია (ამას ემსახურებოდა მისანთა ძველბერძნული ინსტიტუტი), მაგრამ მისი შეცვლა სრულიად შეუძლებელი, არაა დამოკიდებული ჩვენს ძალისხმევაზე. ამის შესანიშნავი ილუსტრაციაა სოფოკლეს „ოიდიპოს მეფე“.
ქრისტიანულმა კულტურამ თავისუფლების თავისებური გაგებანი შეიმუშავა. ერთ-ერთი მათგანი უკავშირდება მაგ., ნეტარი ავგუსტინესა და ბერნარდ კლერვოელის სახელებს. მეორე უკავშირდება მაგ., მარტინ ლუთერის სახელს, მესამე — ნ.ბერდიაევისას და სხვა. წინამდებარე სტატიისთვის ამით შემოფარგვლაც საკმარისი იქნება.
ავგუსტინე და კლერვოელი მიიჩნევდნენ, რომ ადამიანი თავისუფალია სიკეთესა და ბოროტებას შორის არჩევანის გაკეთებაში. ეს რომ ასე არ იყოს, მაშინ ადამიანის მოქმედებათა შეფასება — როგორც ცოდვილის ან უცოდველის — შეუძლებელი იქნებოდა. ცოდვილი არის ის, ვისაც თანაბრად შეეძლო აერჩია სიკეთეც და ბოროტებაც; რადგან მან ბოროტება არჩია, ამიტომაც ფასდება ის როგორც ცოდვილი. მაგრამ ეს თავისუფლება, რომელიც, სულის გადარჩენის, ცხონების მოპოვების მიზანს უნდა ემორჩილებოდეს, შეზღუდულია. მე შეიძლება ყოველთვის სიკეთის არჩევნით ვიმოქმედო და არ ვცოდო, მაგრამ თუ უფალმაც არ ინება ჩემზე მადლის გაღება, ისე ვერ შევაბიჯებ სამუდამო სასუფეველში.
თავისუფლების ამ ორპოლუსიან გაგებას დაუპირისპირდა მოგვიანებით ლუთერი, რომელმაც ადამიანური თავისუფლება ღვთაებრივი თავისუფლების დაშვება-გამართლებისთვის ლოგიკური წინააღმდეგობის შემცველად აღიქვა, ანუ მიიჩნია, რომ თავისუფლება არსებობს, მაგრამ ადამიანს მასთან არაფერი აკავშირებს, თავისუფალი არის მხოლოდ ღმერთი. ლუთერის აზრით, ღმერთი არის, განსხვავებით ადამიანისგან, ყ ო ვ ლ ი ს მ ხ ე დ ი, რომელიც სამყაროსეულ მოვლენათა მსვლელობას ხედავს მის ტემპორალურ ტოტალობაში, ე.ი. ის იხედება მარადისობის კვარცხლბეკიდან; მისთვის წარსულის, აწმყოს თუ მომავლის არცერთი მონაკვეთი დაფარული არ არის. ჩვენ რომ ადამიანის თავისუფლება დავუშვათ, ეს ნიშნავს ადამიანთა მიერ ისეთი მოვლენების ხორცშესხმას, რომელთა თაობაზეც ღმერთს არაფერი სცოდნია, რომელნიც არ განუჭვრეტია. გამომდინარე აქედან, თუ ჩვენ გვინდა ღმერთის ცნება გავიაზროთ ლოგიკური სიმწყობრით, წარმოვიდგინოთ ის აბსოლუტად, უარი უნდა ვთქვათ ადამიანური თავისუფლების დაშვებაზე.
ნ.ბერდიაევმა, მართლმადიდებლობის პოზიციებიდან განიხილა რა თავისუფლების პრობლემატიკა, დაასკვნა, რომ ადამიანური თავისუფლების არ დაშვება ეწინააღმდეგება უცხადესი ფაქტის, ადამიანური შემოქმედების არსებობას. ადამიანურ შემოქმედებას, უფრო სწორედ, თანაშემოქმედებას, ის მიიჩნევს ღვთაებრივი შესაქმის მეშვიდე დღედ. მართალია, სამყარო ღმერთმა შექმნა, მაგრამ ის დასრულებული როდია. დასრულება დაკავშირებულია მეორედმოსვლასთან და საყოველთაო ხსნასთან — ცხონებასთან. ქრისტიანული ღმერთი საყოველთაო სიყვარულის ღმერთია და შეუძლებელია, რომ ის და ზოგიერთი რჩეული, ცხონებული სული ტკბებოდეს სამოთხეში ჯოჯოხეთში გასტუმრებულ სულთა მარადიული ტანჯვით. ეს წარმოდგენა იმქვეყნიური მოდელისა ბერდიაევს შუასაუკუნეობრივ სადისტურ დანამატად ესახება. სამყარო და ყველა სული მთელ ტოტალობაშია სახსნელი. ამ საყოველთაო ხსნისთვის სამყარო სწორედ ადამიანური თანაშემოქმედებით, ანუ თავისუფალი საყოველთაო სიყვარულის თესვით უნდა შემზადდეს.
გარდა ამისა, ბერდიაევს, გარკვეული ლოგიკური წინააღმდეგობის თავიდან აცილების მიზნით, შემოაქვს ე.წ. Ungrund-ის ცნება, რომლიდანაც დასაბამს იღებს ორი ტოლპირველადი მნიშვნელობის პარალელური ინსტანცია — ღმერთი და თავისუფლება. თავისუფლება ღმერთს არ შეუქმნია და მხოლოდ მისი კუთვნილება არ არის. ბერდიაევის მიხედვით, ღმერთის მიერ თავისუფლების შექმნას ასევე თავისუფლების წინასწარ არსებობა დასჭირდებოდა. თავისუფლება უკვე არსებობდა როცა ღმერთმა შესაქმე წამოიწყო. ადამიანიც ამ ონტოლოგიურად დამოუკიდებელი, პირველადი თავისუფლების საფუძველზე ახერხებს თანაშემოქმედებას, რითაც ის თავის ნამდვილ არსებას — შემოქმედებით სულს — ავლენს და სწორედ ამითაა ის „ღმერთის ხატი და მსგავსი“.
კიდევ ერთი გაგება თავისუფლებისა, რომელსაც პოსტ-ქრისტიანული შეიძლება ეწოდოს, აგერ უკვე საუკუნეზე მეტია დომინანტურია ევრო-ამერიკული კულტურის სივრცეში. მისი პირველი ფორმულირებანი, რომელიც ქრისტიანული ღირებულებებისადმი რწმენის რღვევის გარდუვალბამ გააცნობიერებინა დასავლეთს, დოსტოევსკიმ და ნიცშემ ჩამოაყალიბა და ზოგადად ასე ჟღერს — თუ ღმერთი არ არსებობს, მაშინ ყველაფერი ნებადართულია. აქ თავისუფლება ადამიანის სურვილების ასრულება-განხორციელების შეუზღუდველობას ნიშნავს — გსურს სექსი, აგერაა ლეგალური ბორდელი, გსურს ნარკოტიკი, აგერაა ჩილიმ-ბარი, გსურს ექსტრიმი, აგერაა ათასნაირი ატრაქციონი, ხარ აზარტული, აგერაა კაზინო და ა.შ. ყველაფერ ამას კარგად აჩვენებს მაგ., თანამედროვე დასავლური კინო და ლიტერატურა. ვინ არიან ბიგას ლუნას „ოქროს კვერცხების“, ბერნარდო ბერტოლუჩის „მეოცნებენის“ ან ფრედერიკ ბეგბედერის „99 ფრანკის“ გმირები? ესენი არიან არსებები, რომელთაც ყველაფრის კეთების უფლება აქვთ მინიჭებული, და არა მარტო თავისივე თავისგან. სოციო-კულტურული გარემოც ისეა აწყობილი, რომ მათი სურვილების ხორცშეხმა გაადვილდეს და ამას „სექსუალური რევოლუციის“ და „ადამიანთა უფლებების“ უზენაესობის სახელით ნათლავენ. უფრო მეტიც, „99 ფრანკის“ გმირის სახელით ბეგბედერი განცვიფრებული ამბობს — რამოდენა ჯამაგირს მიხდიან სულელური სარეკლამო რგოლის მოფიქრებაში? ამ თანხით ხომ „ყველაფერი“ ხელმისაწვდომია? ესენი არიან სექსუალური ლტოლვის ჟინით, გამდიდრების მანიით შეპყრობილი ადამიანები, რომელნიც ვერასოდეს გახდებიან საყვარელი და პატივსაცემი გმირები. ისინი ცხოველის შეუგნებელ ჟინიანობაზე დაბლა დგანან, რამეთუ ყოველწამიერად მზად არიან გადაეშვან სექსუალური და სადისტური ექსპერიმენტების ახალახალ მორევებში, არ მოერიდონ ინცესტსაც კი, მაშინ, როცა ცხოველს მძუნაობის პერიოდი წელიწადში მხოლოდ ერთხელ აქვს და ისიც დროის მცირე მონაკვეთში. სწორედ ამიტომ ისახავს ბევრი მაგ., ლას ვეგასსა და ამსტერდამს ამქვეყნიურ სამოთხედ.
მივიჩნევთ, რომ ეს თავისუფლება კი არა თ ა ვ ნ ე ბ ო ბ ა ა, რამეთუ არ არსებობს თავისუფლება შეზღუდვათა სრული გაუქმების პირობებში. შეზღუდვის უკიდურესი გამოვლენა ზე-ადამიანური, არამიწიერი ანუ ღვთაებრივი შეზღუდვაა. ამქვეყნიური, ანუ ადამიანური შეზღუდვანი ასე თუ ისე, ლეგალურად თუ არალეგალურად მაინც გვერდ ავლადია, ადამიანის მოტყუება ბევრს შეუძლია, მაშინ, როცა ღმერთი მთელს ჩვენს არსებას ჭვრეტს.
„თავისუფლების“ ამგვარ გაგებას არაფერი აქვს საერთო აღმოსავლურთან, რომლის ყველაზე მკაფიო ფორმულირება ჯერ კიდევ ბუდამ გააჟღერა. ე.წ. ოთხი ბუდისტური ჭეშმარიტებიდან სანსარული ტანჯვის სათავედ წარმოიდგინება სწორედ სურვილები და ხსნა ამ სურვილების არა დაკმაყოფილებაში, არამედ მათზე გაბატონებაში მდგომარეობს.
ერთი სიტყვით, ჩვენი თეზისი შემდეგია — 1. თავისუფლება და შეზღუდვა კორელატური ცნებებია, ანუ თავისუფლება უქმდება შეზღუდვის არარსებობის პირობებში; 2. შემზღუდველი ინსტანციის ფაქტორი თავისუფლების არსებობის დასაბუთებისთვის და მისი მაღალი ღირებულებითი ხარისხის ჩვენებისთვის მით უფრო მნიშვნელოვანია რაც უფრო აბსოლუტური სტატუსის მქონე შემზღუდველ ინსტანციასთან გვაქვს საქმე; 3. რამდენადაც ღმერთზე მაღალი აბსოლუტურობის მქონე ინსტანციის სტატუსი წარმოუდგენელია, ამდენად თავისუფლების ყველაზე მაღალღირებული ფორმა ადამიანის მეტაფიზიკური თავისუფლებაა; 4. მეტაფიზიკური თავისუფლების გამოვლენის აპოგეასთან საქმე გვაქვს ქრისტიანული მოძღვრების შემთხვევაში; 5. თავისუფლების შედარებით ნაკლები სიმძლავრის ხარისხზე შეიძლება ვისაუბროთ აღმოსავლური, სანსარულ-ნირვანული პოლუსების მაღიარებელი მოძღვრებების შემთხვევაშიც. შედარებით ნაკლებზე იმიტომ ვაკეთებთ აქცენტს, რომ აქ ერთეულ სულს მხოლოდ თავის თავის თვითხსნა შეუძლია — სანსარული წუთისოფლური შეზღუდულობიდან ნირვანულ მარადიულ ნეტარებაში გაღწევის გზა არის არა ზოგადკაცობრიული, არამედ ერთეულადი და პირადი.
3.
ჩვენს მიერ განხილული თვალსაზრისები დაკავშირებულია დროის ცნების შესაბამის გაგებასთანაც, ანუ თავისუფლების არსებობა– არარსებობის დასაბუთებისთვის უმნიშვნელოვანესია ის, თუ როგორ გვესმის დროის ცნება. იგი ისე უნდა იქნეს მოაზრებული, რომ გვაძლევდეს თავისუფლების დაშვების ლოგიკურ დასტურს. ჩვენი აზრთასვლის ტენდენცია, როგორც ზემოთ გამოჩნდა იმგვარია, რომ თუ დრო იაზრება ისე, რომ არ გვაძლევს რაიმე აბსოლუტური ინსტანციის არსებობის დაშვების საშუალებას, მაშინ თავისუფლების არსებობის დაშვებაც შეუძლებელი ხდება.
ვნახოთ დროის რომელი გაგებაა შესაბამისი თავისუფლების ცნების უფრო სრულყოფილი შინაარსის მიხედვით წარმოდგენისთვის:
1. დროის წრებრუნვითი გაგება ანტიკურ და ინდურ სახესხვაობას გულისხმობს: ა) ანტიკური გაგებით, დროის მსვლელობა ნიშნავს იდეალურ წრეს. ამ წრეშია მოქცეული ყველაფერი, მის გარეთ აღარაფერი არსებობს. დროის მსვლელობას გააჩნია გარკვეული ხანიერება, რომლის შემდეგაც, ჰერაკლიტეს თქმისა არ იყოს, ყველაფერი დაინთქმება მსოფლიო ცეცხლში, ანუ დასრულდება ციკლი და ყველაფერი ისევ განმეორდება თავიდან. აქ ყველაფრის ბედი წინასწარგანსაზღვრულია და შეცვლა შეუძლებელია; ბ) ინდური გაგებაც დაახლოებით ამდაგვარია, სანსარაც წრებრუნვაა, ოღონდ აქ ერთი არსებითი დანამატია — ნირვანა, რომელიც დროის მკაცრი წრიული ბრუნვიდან — სანსარადან — თავის დაღწევის უნიკალურ შანსს გულისხმობს; ცალკეულ პიროვნებებს, და მხოლოდ მათ, შეუძლიათ სანსარულ ტანჯვას დააღწიონ თავი და ნირვანულ ნეტარებას ეზიარონ, ე.ი. აღარც განმეორდნენ.
2. დროის სწორხაზოვანი გაგება, რომელიც — ქრისტიანულ და გულუბრყვილო, ობივატელურ სახესხვაობას გულისხმობს: ა) ქრისტიანული გაგება დროისა სწორხაზოვანია და გააჩნია დასაწყისი და დასასრული. დასაწყისია შესაქმე, ხოლო — დასასრული მეორედმოსვლა. დროის ამ გაგებას ახასიათებს ერთი მნიშვნელოვანი თავისებურება — წარსული და მომავალი შეიძლება ერთხელაც (და სწორედ ესაა სასწაული) აწმყოს მიმართულებით ამოძრავდეს და მასში ინტეგრირდეს, რაც მარადისობის ჭეშმარიტ შინაარსად გვევლინება და მის დროში შემოსვლას გულისხმობს. ამის ნათელი განსახიერებაა ქრისტესშობა. ე.ი. დრო და მარადისობა ერთმანეთს არ გამორიცხავენ; ბ) ობივატელური ვარიაცია დროის დაუსაბამობას გულისხმობს. ეს გაგება ალბათ ყველაზე არქაულია. ამ გაგების თანახმად დრო უსასრულოდ მოედინება წარსულიდან მომავლისკენ აწმყოზე გავლით. მას არც დასაწყისი აქვს და არც დასასრული. ესაა გაგება, რომელიც ანტიკური წრებრუნვის თეორიის გვერდით თანაარსებობს იგივე ჰერაკლიტეს მოძღვრებაში, და გამოიხატება ფორმულით „ყველაფერი მარადიულად იცვლება, რის გამოც ერთ და იგივე მდინარეში ორჯერ ვერ შეხვალ“. დროის ეს გაგება ძირისძირშივე გამორიცხავს ყველგვარი თავისუფლების არსებობას — რამდენადაც ამგვარ სამყაროში არაფერი მყარი და მუდმივი არ არსებობს, ამდენად, არ არასებობს არც ის, რასთანაც მიმართებაში მე უნდა ვიყო თავისუფალი.
ცალკე აღნიშვნის ღირსია თანამედროვე სციენტისტური გაგება დროისა, რომელიც „დიდი აფეთქების“ თეორიას უკავშირდება. ამ თეორიის თანახმად დრო, ისევე როგორც საერთოდ ყველაფერი, დიდი აფეთქბის შედეგია; ესაა სამყაროს გაფართოებისა და შევიწროების ხანიერება, ანუ სვლა რაღაც პირვანდელი მდგომარეობიდან – შეკუმშულობიდან გაფართოებისკენ – და კვლავ უკუდაბრუნება. მსგავსად დროის ანტიკური ციკლისა, თუ ე.წ. დროის ობივატელური თეორიისა, აქაც უსაშველოდ დიდ უთანაზომობასთან გვაქვს საქმე: დროის ხანიერების დასაწყისი და დასასრული სცდება არათუ ერთი ადამიანის ცხოვრების ბედის, არამედ მთელი კაცობრიობის არსებობის საზღვრებს. აქ საუბარია მილიარდობით წლებზე. ეს წლები კაცობრიობას ერთ პატარა რგოლად გულისხმობს. კაცობრიობით სამყაროს გაფართოება არც იწყება და არც სრულდება, რაც ადამიანის თავისუფლებაზე საუბარს შეუძლებელს ხდის.
ჩვენ იმის თქმა გვინდა, რომ დროის ნამდვილი გაგება, რომელიც თავისუფლების პრობლემის წრეში შეგვიყვანდა, მხოლოდ ის გაგებანია, რომელნიც უშუალოდ უკავშირდებიან ზემოხსენებულ ანთროპოლოგიურ ფაქტორს და განსაკუთრებით კი ის, რომელიც ანთროპოლოგიურის გარდა აუცილებლობით მოითხოვს თეოლოგიური ფაქტორის დაშვებასაც, რათა თავისუფლების ფენომენი მთელ მის გრანდიოზულობაში წარმოგვიდგეს. ასეთი არის დროის ანტიკური წრებრუნვითი გაგება, შემდგომ ბუდისტური გაგება და, ბოლოს ქრისტიანული გაგება. ეს უკანასკნელი ყველაზე ადექვატურად პასუხობს ისეთი კორელატური ცნებების ლოგიკურად გამართულ კავშირ-მიმართებებში წარმოდგენას როგორიცაა – ღმერთი, თავისუფლება, მარადისობა, ადამიანი და პიროვნება და სხვა.
4.
ა) მართალია, ანთროპოლოგიური და თელოგიური ფაქტორები ანტიკურ გონ-წყობაში ძალზე შეზღუდულია – ოლიმპოს ღმერთების თუ უბრალო მოკვდავების ხვედრს ბედისწერის ბნელი ძალა განაგებს – მაგრამ თავისუფლების არსებობის გარკვეულ ხარისხზე აქ მაინც შეიძლება საუბარი. მას „თავისუფლების ნეგატიური ფორმაც“ შეიძლება ვუწოდოთ. მომავლის ავბედითობა შეუცვლელია, თუმცა, როგორც აღინიშნა, მისი განჭვრეტა შესაძლებელია. გამომდინარე აქედან, თავისუფლება აქ ნიშნავს მომავალი ავბედობისთვის თვალის ვაჟკაცურ გასწორებას. ამის ნათელ მაგალითს წარმოადგენს სოკრატე, ან მითიური სიზიფე.
იურიდიული კანონები და პოლიტიკური დადგენილებები, ცხადია, ადამიანთა რაციონალური აქტივობის შედეგია, კულტურული ადამიანური ღირებულებაა, რომელსაც ყოველმა მოქალაქემ პატივი უნდა მიაგოს, თორემ ყველაფერი ბარბაროსულ ქაოსში ჩაეფლობა. სოკრატეც, მიაგებს რა პატივს ამ კანონ-დადგენილებებს, არანაირ საყვედურს არ გამოთქვამს მისჯილი სასიკვდილო განაჩენის გამო. მას სთავაზობენ გაქცევას, რაც სავსებით რეალურად ეჩვენებათ მის სატუსაღოში მისულ მეგობრებს, მაგრამ სოკრატე უარზეა. აქ რომ თავისუფლების არსებობა სახეზეა ეს უეჭველია – სოკრატე ორი ალტერნატივის წინაშეა: გაიქცეს ან დაისაჯოს, მაგრამ ის თავისუფლად ირჩევს მეორე ალტერნატივას, აღიარებს რა კანონის უზენაესობას. მაგრამ მისი თავისუფლების ზომა ამ თავისუფლების სოციო-პოლიტიკური, ადამიანური ასპექტით როდი ამოიწურება. სოკრატე თავისუფალია ბიო-ფსიქოლოგიური ასპექტითაც, ანუ როგორც ცხოველი. ის თავის შიშებზე და ინსტინქტებზე მაღლა დგას და სწორედ ამიტომ არა თუ არ გარბის, არამედ უშფოთველად ფილოსოფოსობს განაჩენის აღსრულებამდე, მაშინ, როცა უფრო ბუნებრივი ჩანს დაპანიკება და სასოწარკვეთა. როგორც ვხედავთ, სოკრატე პიროვნულად თავისუფალია, სულ მცირე, პირველი და მეორე დონეთა – ცხოველის და ადამიანის – ასპექტით მაინც.
ბ) თავისუფლების ხარისხის ანთროპულ ზღვართან საქმე გვაქვს, მაგ., ბუდას შემთხვევაში. უფლისწული ბუდა განდეგილთა ცხოვრების გზას დაადგა და მედიტაციური თვითხსნით გასხივოსნდა. მისი აზრით სამყარო, რომელიც ტანჯვასთან ასოცირდებოდა, შეუძლებელი იყო შეექმნა ღმერთს, ანუ სრულყოფილ, აბსოლუტურ არსებას. მოგვიანებით თავად ბუდა შერაცხეს მისმა მიმდევრებმა ღმერთად. ბუდა იცნობდა ხსნის არა ერთ ტრადიციულ გზას, მაგრამ ბუდიზმის ცალკე მსოფლიო რელიგიად ჩამოყალიბების ფაქტი, მისი საკუთარი გზის უნიკალურობის პრიორიტეტულობაზე მიუთითებს. ყველაფერი რაც შენს გარეთაა, ხსნის გზაზე მხოლოდ სიმბოლურ ნიშნებად შეიძლება გამოდგეს, ისინი თავისთავად ვერ გიხსნიან, საკუთარი თავის ხსნა, საბოლოო ჯამში, თავად შენ თუ შეგიძლია შენსავე შინაგან სიღრმეებში მედიტაციური ჩაძირვით და მარადისობასთან ზიარებით.
თავისუფლების ანთროპული ზღვარი ამაზე შორს ვეღარ გადაინაცვლებს, ესაა ანთროპოსის პიროვნული თავისუფლების უმაღლესი ხარისხი — მართალია, თქვენი მოვლინება სანსარაში თქვენი ნებით არ მომხდარა, მაგრამ მისგან თავის დაღწევა თქვენი პიროვნული ნების თავისუფლების ზღვრული ზრდის დამსახურებაა.
ისმის კითხვა, განა შეიძლება, ამაზე მეტი თავისუფლების ხარისხის არსებობა? შეიძლება, ოღონდ არა მხოლოდ ანთროპოსის საზღვრებში. ეს შესაძლებელია თეო-ანთროპული სინთეზის ონტოლოგიურ ტოტალობაში. ეს ყოფიერების სულ სხვა, აბსოლუტური ფორმაა.
თეო-ანთროპოსის პირველ, და ჯერჯერობით ერთადერთ განსახიერებას, ადგილი აქვს ქრისტიანობაში. მხოლოდ ამ მოძღვრებაშია რწმენის ადრესატი — უფალი ჩვენი — როგორც კაცებრივი ისე ღვთაებრივი ბუნების მქონე. მისი სახით დროის წუთისოფლურ, წარმავალ მსვლელობაში შემოდის მარადისობა და იესოს სახით თავისუფალი ნებით გადის გოლგოთას გზას, ყველანაირ ადამიანურ ტანჯვას პირადად განიცდის, თანაგრძნობასა და სიყვარულს ავლენს. ესაა ისტორიის დასაწყისი, ცნობიერების ისეთი ფორმა, რომელიც, ბერდიაევის სამართლიანი შენიშვნით, ანტიკურობისთვის სრულიად უცხო იყო. ყოველივე ამის განსაკუთრებულობა იმაში მდგომარეობს, რომ ისტორიულ-ქრისტიანული ცნობიერება დროის (რომელსაც სრულიად გარკვეული საწყის-სასრული მიჯნები გააჩნია) ყოველ მონაკვეთს მიიჩნევს აბსოლუტურად უნიკალურად და ერთხელადად. ყველაფერი, მათ შორის ადამიანის ცხოვრება, განუმერებელია და მას ერთხელ ეძლევა შანსი ეზიაროს მარადისობას. გზა ჭეშმარიტი მარადისობასთან ზიარებისა არის იესო. ღმერთი იესოს სახით თავისუფალი ნებით შემოდის დროში და ისტორია მიჰყავს მეორედ მოსვლისა და საყოველთაო ხსნისკენ. თავისუფლება აქ მთელი გრანდიოზულობით წარმოდგება. სახეზეა ყველა ანთროპულ პლასტთა განსზღვრულობიდან გასვლის მაგალითი – დადგომა ხორციელ ტკივილებზე და სიკვდილზე მაღლა, თავისუფალი ნებით რაციონალიზებული ინსტიტუტებისადმი – რომის სამართლის და ებრაელთა დადგენილებების – დაქვემდებარება, ხორციელი სიკვდილი და აღდგომა. აქ არა მხოლოდ პიროვნული ხსნაა ნების თავისუფლების სამიზნე, როგორც ბუდიზმში, არამედ სანსარაში შემოსვლაც, გასვლაც და ყველა სანსარული ტანჯვისთვის განწირული სულის ხსნაც.
ცხადია, თავისუფლების ამგვარ აბსოლუტურ ფორმასთან შედარებით თანამედროვე დასავლური ფორმა „თავისუფლებისა“ – ყველა ადამიანური სურვილისა და ხუშტურების ასრულების ხელმისაწვდომობა, კომფორმიზმი – უბრალოდ სიცილის მომგვრელია.
Absract
The goal of this article is to speculate on and define the content of concept of absolute freedom. In our opinion this is a phenomenon which requires analysis of the concepts directly connected to it such as absolute, time, eternity, fate and etc.
We outlined various epochal meanings of time and freedom—circular, rectilinear, conventional, scientific meanings of time and pre-Christian, Christian and post-Christian meanings of freedom with their variations; by dependence with them it has been ascertained that absolute freedom is beyond of ontological scope of anthropose, but it is still possible by direct contact with it, exactly by theo-anthropos contact. The absolute freedom of this contact is most adequately demonstrated by the Christian contexts of the mentioned concepts.
ოფიური ძიებანი” N-18, 2014 წ.