განვიხილოთ დასკვნის მაგალითები:
- ა) თუ მანქანას საწვავი გაუთავდება, მაშინ ძრავი გაჩერდება.
ბ) მანქანის ძრავი არ არის გაჩერებული.
მანქანას საწვავი არ გათავებია.
- ა) ყველა ადამიანი მოკვდავია.
ბ) ყველა ქართველი ადამიანია.
ყველა ქართველი მოკვდავია.
ამ ტიპის დასკვნებს ძალიან შირად ვიყენებთ ყოველდღიურ და სამეცნიერო საქმიანობისას; ვენდობით და დარწმუნებული ვართ მის სისწორეში. ეს დასკვნები ისეთია, რომ თუ დარწმუნებული ვართ მათი წანამძღვრების ჭეშმარიტებაში, ეს დარწმუნებულობა მთლიანად გადადის მათ დანასკვებზეც და გვჯერა მათი ჭეშმარიტებისაც.
ამას უფრო ხშირად ვგრძნობთ, თუკი ამავე სახის (ამავე ფორმა-აღნაგობის) წანამძღვრებიდან, რომელთა ჭეშმარიტებაზეც არავითარი წარმოდგენა არ გაგვაჩნია, შევეცდებით დანასკვის გამოყვანას. მართლაც, ვთქვათ გვეკითხებიან:
„რა შეგიძლია დაასკვნა Q-ს შესახებ, თუკი იცი, რომ თუ ხდება Q, მაშინ ხდება R-იც, მაგრამ R არ მოხდა?“
ან:
„რა შეგიძლია დაასკვნა S-ისა და P-ს ურთიერთობაზე, თუკი ცნობილია, რომ ყველა M არის P და ყველა S არის M?„
(ამ შემთხვევებიდან ჩანს, რომ Q-თი და R-თ დაშიფრულია ისეთი რამ, რაც ხდება ან არ ხდება, განხორციელებულია ან არაა განხორციელებული, ე.ი. „საგნობრივი ვითარებები“ და, მაშასადამე, Q და R თხრობითი წინადადებებია. მათგან განსხვავებით S, M, და P მხოლოდ წინადადებათა ნაწილები შეიძლება იყოს, ისინი ზოგადი ტერმინებია, კერძოდ ისეთი სიტყვები ან ფრაზებია, რომელთაც მსგავსად სიტყვებისა „ქართველი“, „ადამიანი“, „მოკვდავი“ ვიყენებთ კონკრეტული, ერთეული ობიექტების დასახასიათებლად).
პასუხისთვის დიდი ფიქრი არ უნდა დაგვჭირდეს. პირველ შემთხვევაში ვიტყვით, რომ Q არ არის მომხდარი (რამეთუ Q რომ მომხდარიყო, მაშინ R-იც განხორციელებული იქნებოდა!). მეორე შემთხვევაში ჩვენი პასუხი იქნება: რომ ყველა S არის P (ეს იმდენად ცხადია, რომ არც კი დავიწყებთ მის გამართლებას, როგორც ეს გაკეთდა წინა შემთხვევაში).
აქედან ჩანს, რომ განხილული დასკვნების სისწორის ჩვენი სუბიექტური რწმენა ემყარება მათში, ამ დასკვნებში შემავალი წინადადებების სტუქტურის ფორმის თავისებურებებს (Q, R, S, M და P-ს შინაარსობრივი ნაწილი უცნობია, მაგრამ ჩვენ მაინც ვაკეთებთ დასკვნას). ეს თავისებურება ზოგადად შეიძლება ასეც ჩამოყალიბდეს:
ზემოთ მოყვანილი დასკვნის სქემები:
- ა) თუ Q, მაშინ R
ბ) არა – R
არა – Q
- ა) ყველა M არის P
ბ) ყველა S არის M
ყველა S არის P
ე.ი. როგორიც არ უნდა იყოს Q და R თხრობითი წინადადებები (პირველ შემთხვევაში) და S, M და P როგორც ზოგადი ტერმინები (მეორე შემთხვევაში), ყოველთვის, თუკი ჭეშმარიტი აღმოჩნდება წანამძღვრები, ჭეშმარიტი აღმოჩნდება დანასკვიც. ეს უკვე დასკვნის, უფრო სწორედ, მისი ფორმის ობიექტური თავისებურებაა და არა ჩვენი სუბიექტური დამოკიდებულება მის მიმართ. ეს თავისებურება დასკვნების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სახეობის — დედუქციური დასკვნების — არსებითი ნიშანია ( ლათ. Deductio – გამოყვანა). სწორედ ამ სახეობას მიეკუთვნება ზემოთ მოყვანილი მაგალითები. (1) და (2) კონკრეტული დასკვნებია, ხოლო (3) და (4) შესაბამისად ამ დასკვნების ლოგიკურ სქემებს წარმოადგენენ. დასკვნასა და დასკვნის სქემას შორის დიდი განსხვავებაა. დასკვნებში ყოველთვის კონკრეტულ საგნებზე, მათ ნიშან-თვისებებზე, კონკრეტულ ამბებზეა ლაპარაკი, დასკვნის სქემას ასეთი კონკრეტული შინაარსი არ გააჩნია. მასში არალოგიკური, საგნობრივი შინაარსის მქონე ნაწილი გამოტოვებულია და მხოლოდ დასკვნის ფორმად წარმოგვიდგება, რომელშიც, როგორც ყალიბში, სრულიად სხვადასხვა შინაარსი შეიძლება ჩაიდოს. დასკვნა დასკვნის სქემაში ჩანაცვლებით მიღებული კერძო შემთხვევაა.
თუ დასკვნის სქემა ისეთია, რომ როგორი კონკრეტული შინაარსიც არ უნდა ავიღოთ და ჩავანაცვლოთ, ჩავდოთ მასში, ყოველთვის, როდესაც ჭეშმარიტია ამ ჩანაცვლებით მიღებული კერძო შემთხვევის წანამძღვრები, ჭეშმარიტია მისი დანასკვიც. ასეთ დასკვნას დედუქციური დასკვნა ეწოდება და მისი განსაზღვრება შეიძლება შემდეგნაირად ჩამოვაყალიბოთ: „დასკვნა დედუქციურია, თუკი მისი წანამძღვრების ჭეშმარიტება აუცილებლობით განაპირობებს დანასკვის ჭეშმარიტებას“.
ამ განსაზღვრების მიხედვით, სწორი სწორი დედუქციური დასკვნის ფორმის მქონე ყოველი დასკვნა სწორი დედუქციური დასკვნაა, რადგან გამოდის, რომ ისინი, ყველა დასკვნის ერთი და იმავე სქემით ჩანაცვლების კერძო შემთხვევას წარმოადგენენ. ხოლო თუ შესაძლებელია, რომ დასკვნის სქემის ერთი ჩანაცვლებითი კერძო შემთხვევის მაინც არასებობა, ისეთის, რომლის წანამძღვრები ჭეშმარიტია, ხოლო დანასკვი — მცდარი, მაშინ თვითონ ამ სქემით დანასკვზე ვერაფერს ვიტყვით და მისი დედუქციურობის საკითხი დარჩება ღიად, ვინაიდან არ არის გამორიცხული, რომ ის სწორი აღმოჩნდეს. საქმე ისაა, რომ აზრიან ენობრივ გამოსახულებათა დაყოფა ლოგიკურ და არალოგიკურ გამოსახულებებად და ამის შესაბამისად წინადადაებაში ან მთელ დასკვნაში შინაარსობრივი ნაწილის გამოყოფა, მათგან განყენება, აბსტრაჰირება სხვანაირადაცაა შესაძლებელი — უფრო ტლანქად და უფრო დახვეწილად, ფორმის უფრო მეტი დეტალების წარმოჩენით. ზოგიერთი დასკვნა ისეთია, რომ მისი სისწორის დასადგენად საკმარისია მისი ფორმის მხოლოდ ზოგიერთი ელემენტის გათვალისწინება. მაგრამ შესაძლებელია, რომ მხოლოდ ეს არ აღმოჩნდეს საკმარისი და აუცილებლობამ მოითხოვოს მისი ფორმის უფრო დახვეწილი, დაწვრილებითი და ფაქიზი ანალიზი.
სწორი დედუქციური დასკვნის სქემა შეიძლება გამოვიყენოთ როგორც ინსტრუქცია რომელიც, თუკი მოცემული გვაქვს მისი წანამძრვრების ფორმის მქონე წინადადებები და ისინი ჭეშმარიტად მიიჩნევა, ნებას გვრთავს, გავაკეთოთ დასკვნა და ჭეშმარიტად მივიჩნიოთ ამ სქემის დასკვნის ფორმის მქონე წინადადებაც. დასკვნის სქემის ასეთ გამოყენებას „დასკვნის წესი“ ეწოდება.
ლოგიკური ინტერესის საგანს „დასკვნის წესები“ წარმოადგენს და არა კონკრეტული შინაარსის მქონე დასკვნები. ლოგიკაში შეისწავლება კანონზომიერებები, რომლებსაც, როგორც გამამართლებელ თეორიულ საფუძველს, ემყარება დასკვნის წესები. კონკრეტული დასკვნები უბრალოდ ლოგიკური კვლევის შედეგების გამოყენების სფეროა.
დედუქციური დასკვნის განსაზღვრებიდან გამოდის, რომ სწორი დედუქციური დასკვნის ფორმისთვის გამორიცხულია ერთი კერძო შემთხვევის არსებობა, ისეთის, რომლის წანამძღვრები ჭეშმარიტია, ხოლო დანასკვი მცდარი. არცერთი სხვა შესაძლებლობის არსებობა არ დაარღვევს დასკვნის დედუქციურობას. ის შესაძლებლობები, რომლებიც მოიაზრებიან დედუქციური დასკვნის თვისებებად, ასე შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ:
- თუ დედუქციური დასკვნის წანამძღვრები (ყველა) ჭეშმარიტია, მაშინ ჭეშმარიტია მისი დანასკვიც;
- თუ დედუქციური დასკვნის ზოგიერთი (ე.ი. ერთი, რამდენიმე ან თუნდაც ყველა) წანამძღვარი მცდარია, მაშინ მისი დანასკვი არ არის აუცილებლობით მცდარი, ის შეიძლება აღმოჩნდეს როგორც ჭეშმარიტი, ისე მცდარი. კერძოდ მცდარი წანამძღვრებიდან შეიძლება გამომდინარეობდეს ჭეშმარიტი დანასკვიც;
- თუ დედუქციური დასკვნის დანასკვი მცდარია, მაშინ მისი წანამძღვრებიდან აუცილებლად ერთი მაინც (რამდენიმე ან ყველა) მცდარია (ასე რომ არიყოს, მაშინ (1) – ის ძალით დანასკვიც ჭეშმარიტი იქნებოდა);
- თუ დედუქციური დასკვნის დანასკვი ჭეშმარიტია, მაშინ მისი წანამძღვრები ყველანაირი შეიძლება იყოს, ე.ი. იყოს ყველა ჭეშმარიტი, ზოგიერთი ჭეშმარიტი და ზოგიერთი მცდარი ან ყველა მცდარი (ამას ადასტურებს (1) და (2)).
მაგალითი სწორი დედუქციური დასკვნისა, სადაც მცდარი წანამძღვრებიდან ჭეშმარიტი დანასკვი გამოდის:
„ყველა ცხენი არის ადამიანი,
ყველა ადამიანს აქვს ფაფარი,
მშასადამე, ყველა ცხენს აქვს ფაფარი“.
დედუქციურ დასკვნაში მის წანამძღვრებსა და დანასკვს შორის არსებულ დამოკიდებულებას „ლოგიკური გამომდინარეობა“ ეწოდება. ამ ტერმინის გამოყენებით დედუქციური დასკვნა ასეც შეგვიძლია განვსაზღვროთ: „დასკვნა დედუქციური თუკი მისი წანამძღვრებიდან დანასკვი ლოგიკურად გამომდინარეობს“. ამის გამო, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ დედუქციურ დასკვნაში წანამძღვრებიდან გამოგვყავს ის და მხოლოდ ის, რაც მათგან ლოგიკურად გამომდინარეობს.
მაგრამ, ისიც უნდა ითქვას, რომ დედუქციური დასკვნისა და ლოგიკური გამომდინარეობის ცნებები ერთმანეთს არ ემთხვევა. მართალია, ყოველ დედუქციურ დასკვნაში მისი წანამძღვრებიდან დანასკვი ლოგიკურად გამომდინარეობს, მაგარამ არა ყოველთვის. საქმე ისაა, რომ დასკვნა ისევე, როგორც ბჭობა, რომლის შემადგენელ ნაწილსაც დასკვნა წარმოადგენს, არის წინადადებათა სასრული მიმდევრობა და მაშასადამე, დასკვნაშიც წანამძრვრების რაოდენობა მხოლოდ სასრული შეიძლება იყოს. ლოგიკურ გამომდინარეობას კი არ ახასიათებს ასეთი შეზღუდულობა: „წანამძღვართა ნებისმიერი ერთობლიობიდან ლოგიკურად გამოდინარეობს გარკვეული დანასკვი და თუკი ყოველთვის, როდესაც ნებისმიერი შინაარსობრივი ნაწილებისაგან აგებული და წანამძღვრების ფორმის მქონე წინადადებები ჭეშმარიტია, ჭეშმარიტია აგრეთვე ამავე ნაწილებისაგან აგებული დანასკვის ფორმის მქონე წინადადებაც“. ამ განმარტების მიხედვით, გამორიცხული არ არის წანამძრვრების უსასრულო რაოდენობაც.
ყველაფერი, რაც ზემოთ ითქვა ლოგიკურ გამომდინარეობასა და დედუქციურ დასკვნებზე, არ შეადგენს მათ მკაცრ განსაზღვრებას და გამოხატავს მხოლოდ შინაარსს, რომლითაც მოვიხმართ ამ ტერმინებს. მაგრამ აქ უკვე ჩანს თავისებურება, რომელიც შენარჩუნებული იქნება მათი მკაცრი და ზუსტი განსაზღვრების დროსაც და სწორედ მაშინ გადმოიცემა ამ ცნებათა ზოგადი და ფორმალური ხასიათი.
ყოველი დებულება გამომდინარეობის შესახებ არის მტკიცება, რომელიც ეხება არა მხოლოდ ფაქტობრივად მოცემულ წანამძღვრებსა და დანასკვს, არამედ წინადადებათა ყოველ იმ ჯგუფს, რომლებიც ისევე არიან აგაებული შინაარსობრივი ნაწილებისაგან, როგორც ფაქტობრივად მოცემული წანამღვრები და დანასკვი. ამიტომაა, რომ გამომდინარეობის შესახებ დებულება არაფერს გვაუწყებს იმ საგან-მოვლენებზე, რაზეც ინფორმაციას ვიღებთ ცალკე აღებული წანამძრვრებიდან და დანასკვიდან. გამომდინარეობის შესახებ დებულება გვაწვდის ინფორმაციას წანამძღვრებისა და დანასკვის ფორმათა, სტრუქტურათა ურთიერთმიმართებაზე (ფორმალურობაზე).