(კრებულიდან – “ფილოსოფიური ძიებანი” N- 21, 2017 წ)
ნიჰილიზმი იმ მდგომარეობას აღნიშნავს, როცა ადამიანი მხედველობიდან ჰკარგავს წარმავალი არსებობის იქით „სხვა არსებობისადმი“, მარადისობისადმი ზიარების პერსპექტივას.
ზურაბ კაკაბაძე („ფილოსოფიური საუბრები“, თბილისი 1988 წ., გვ.84)
- 1. ჩვენი სტატიის მიზანი არაა აქსიოლოგიური. მართალია, ღირებულება აქსიოლოგიური კატეგორიაა და მასთან დაკავშირებულ აქსიოლოგიურ კონტექსტს გარკველწილად ანგარიში უნდა გავუწიოთ, თუმცა ეს კონტექსტუალური ასპექტები წინამდებარე სტატიაში მართული იქნება ანთროპულ ყოფიერებასთან დაკავშირებული ნიუანსებით და მას ერთგვარი გამოყენებითი ფუნქცია დაეკისრება. კერძოდ, ჩვენ გვერდს ვერ ავუვლით ე.წ. „ღირებულებით შკალას“, რომელიც საყოველთაოდაა მიღებული და აქსიოლოგიის ქვაკუდხედად წარმოგვიდგება.
ღირებულებითი შკალის ზეაღმავალი მიმართულობა თავისებურად დამახასიათებელი იყო ფილოსოფიის სხვადასხვა მიმდინარეობისთვის. უკვე პლატონის მსოფლმხედველობრივი სურათის მეტაფიზიკურ ბაზისს წარმოადგენდა ცნობილი „ღირებულებითი პირამიდა“, რომლის სათავეშიც იდგა სიკეთის იდეა, როგორც უმაღლესი რანგის ღირებულება. ასეთსავე მაღალი რანგის ღირებულებებს წარმოადგენდა მშვენიერებისა და ჭეშმარიტების იდეები. სხვადასხვა მოაზროვნე ამ ღირებულებებს შორის არსებულ მიმართებებს სხვადასხვანაირად წარმოაჩენდა, მაგ,. იგივე სოკრატე ჭეშმარიტების ძიებას, ანუ ცოდნის მოპოვებას წინდაწინ აუცილებლობად მიიჩნევდა სიკეთის განხორციელებისთვის. ჩვენ ვერ ვიქნებით კეთილის მოქმედნი, თუ ჯერ არ ვიცით რა არის ბოროტება და რა — სიკეთე; ცოდნა ემსახურება სიკეთეს, სხვაგვარად სიკეთე განუხორციელებელია.
მიუხედავად იმისა, რომ ამ სამ ღირებულებას — სიკეთე, მშვენიერება და ჭეშმარიტება — შორის არსებული ურთიერთდამოკიდებულება ფილოსოფიის ისტორიაში სხვადასხვაგვარად წარმოედგინათ, ერთი გარკვეული პოზიცია ურყევად დამკვიდრდა აქსიოლოგიასა თუ კულტურის ფილოსოფიაში; სამივე ეს ღირებულება არის უმაღლესი რანგის, შკალის დამაგვირგვინებელ საფეხურზე მდგარი ღირებულება, რომელთაც ნამდვილ სახელად „აბსოლუტური ღირებულების“ სახელი შეეფერბა. აბსოლუტური ღირებულებების გარდა ცნობილია შკალის დაბალ საფეხურებზე მდგარი ე.წ. „რელატიური ღირებულებები“ — ვიტალური, გასტრონომიული, სოციალური და ა.შ.
ღირებულებათა ამგვარი დახარისხების ფონზე კარგად იკვეთება ნიჰილოზმის ფენომენის არსება, რომელიც თანამედროვე გლობალისტურ-ვესტერნიზებულ სამყაროში მთელი თავისი „დიდებულებით“, სიგრძე-სიგანითაა დემონსტრირებული; წინასაწარი განსაზღვრებით ნიჰილიზმის არსებას შეადგენს ის, რომ ანთროპოსის თვალში „აბსოლუტურმა ღირებულებებმა“ დაკარგა აბსოლუტური ღირებულება; სამაგიეროდ რელატიური „ღირებულებები“ გაფეტიშდა. ჩვენი ეპოქისთვის დამახასიათებელი ეს ასპექტი ჩვენს ერთ-ერთ წინამორბედ სტატიაში გამოვთქვით შემდეგი დევიზის ფორმით — რაციო ემპირიული კომფორტის სამსახურში. დიახ, თუ აბსოლუტურ ღირებულებებს — ჭეშმარიტება, სიკეთე, მშვენიერება — დღეს კიდევ გააჩნია რაიმე დანიშნულება, ესაა მეორეული, მომსახურეობითი ფუნქცია. ჭეშმარიტება და მისი წვდომის ერთ-ერთი ანთროპულ-იმანენტურ ფორმა — რაციო — ემსახურება ემპირიულ კომფორმისტულ ლტოლვებს და ამკვიდრებს გლობალურ ჰედონიზმს ამ უკანასკნელის ყველაზე ნეგატიური გამოვლინებით.
ღირებულებათა ამგვარ ზეაღმავალობას, ურთიერთდაქვემდებარებულობას თუ ურთიერთგანსაზღვრულობას გააჩნია ერთგვარი შესაბამისობა ანთროპული ყოფიერების ფენობრივ აგებულებასთან. ამ შესაბამისობის გამოვლენა და მასთან დაკავშირებული ანთროპულ-იმანენტური თავისებურებების წარმოჩენა იქნება წინამდებარე სტატიის ამოცანა.
- 2. ღირებულება ცნობილი განსაზღვრებით არის ისეთი რამ, რაც არ არსებობს, მაგრამ მნიშვნელობს (ამ განსაზღვრებას მრავალი სუსტი და გაურკვევლობის ბურუსით მოცული მხარე შეიძლება აღმოუჩინოს კაცმა, თუმცა ეს ჩვენს უშუალო ამოცანას არ წარმოადგენს; ამოსავალ დებულებად იგი სავსებით გამოსადეგია). გამომდინარე აქედან, წინასწარ უნდა გავერკვეთ არსებობის (არ არსებობის) და მნიშვნელობის ცნებათა რაობაში.
არსებობის ცნების სრული ფილოსოფიურ-ისტორიული ანალიზი აქ ყოველგვარ საჭიროებას მოკლებულია. საკმარისია გავითვალისწინოთ ის გარემოება, რომ აქსიოლოგიის საგნის დადგენის ისტორიული ფონი მეცნიერების ფილოსოფიის ინტერესებთან შეპირისპირებით განისაზღვრებოდა. რას წარმოადგენს აქსიოლოგიის საგანი? რითაა იგი სპეციფიური? რით განსხვავდება ბუნებისმეცნიერული კვლევის ობიექტისაგან? აი იმ კითხვათა არასრული ჩამონათვალი რაც თავის დროზე დაისვა ლოტცის, რიკერტის და სხვა მოაზროვნეთა მიერ.
მაშასადამე მთავარი სიმძიმე ამ განსაზღვრებისა აწვება იმ გარემოების ხაზგასმას, რომ ღირებულებანი 1. არ წარმოადგენენ ფიზიკურ დროსა და სივრცეში თანმიმდევარ და ურთიერთგანლაგებულ ობიექტებს, 2. არ არიან ერთმანეთთან კაუზალურად გადაჯაჭვულნი და, რაც მთავარია, 3. არ ხასითდებიან წარმავალ-მომავალობით, — წარმოშობით, ზრდითა და კვდომით.
ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებას, რომ ღირებულების არ-არსებობა, საპირისპიროდ ფიზიკური ობიექტების არსებობისა, გულისხმობს ღირებულებისთვის რადიკალურად საწინააღმდეგო ნიშანთვისებების მიწერას. აქ გვექნება ერთგვარი ნეგატიური და პოზიტიური დიალექტიკა — თუ ფიზიკური ობიექტის მოუცილებელი ნიშნია მაგ., მისი მასა, ღირებულებას ამგვარი გაზომვად-გამოანგარიშებადი ფიზიკური ნიშანი არ ახასიათებს. . .
ამ ნეგატიური დიალექტიკის კვალად შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ პოზიტიური ხასითის დებულებანიც, რომლებიც გვეტყვიან არა იმას, თუ როგორ არ არსებობენ ღირებულებები (ნეგატიური დებულებები უფრო იმას გვეუბნებიან, თუ როგორ არსებობენ ბუნებისმეცნიერული ობიექტები), არამედ იმას, თუ არსებობის რა ფორმა განსაზღვრავს მათ მნიშვნელოვნებას: 1. ღირებულება ზე-დროულ-ვრციულია, 2. ღირებულება თვითმიზეზობრივი, თვითმკმარი ხასიათისაა, 3. „ის იგივეა მარად და მარად“. რა თქმა უნდა, ეს ყველაფერი სამართლიანია „აბსოლუტური ღირებულებების“ მიმართ, რაც და მხოლოდ რაც წარმოგვიდგება ფილოსოფიის ნამდვილი ინტერესის საგნად. ცხადია აგრეთვე ისიც, რომ აბსოლუტური ღირებულება, რამდენადაც ის ფიზიკური ობიექტების ნიშნებისგან — დროში მიმდინარეობა და სივრცეში განფენილობა, გარეგანი კაუზალობით განსაზღვრულობა, გენეზისურობა და წარმავალობა –რადიკალურად განსხვავებული ხასიათის მატარებელია, ამდენად მას თამამად შეიძლება ვუწოდოთ და უნდა ვუწოდოთ მეტაფიზიკური; ღირებულება მეტაფიზიკურად მნიშვნელადი აბსოლუტურია.
რაც შეეხება მნიშვნელობას, მისი ცნებითი შინაარსი კარგად იკვეთება სზრისის ცნებასთან მიმართებაში. საზრისი გვაესახება ყველაფერი იმის არსებობის გამართლებად რის საზრისსაც შეეხება საქმის ვითარება, ხოლო მნიშვნელობა, მოკლედ რომ ვთქვათ, წარმოგვიდგება მოქმედების (ზე-მოქმედების) გამართლებად, ანუ რაიმე მნიშვნელობს ჩემთვის იმისდა კვალად რაზომადაც ის ზე-მოქმედებს ჩემზე — აბსოლუტური ღირებულება აბსოლუტურად მოქმედებს, რელატიური — რელატიურად. სამაგალითოდ ავიღოთ ხელოვნების (ხელოვნება და ღირებულება ხომ უმჭიდროეს კავშირში იმყოფება?!) რაიმე ნიმუში, მაგ,. ქანდაკება. საზრისის პრობლემა ამ უკანასკნელთან მიმართებაში გულისხმობს იმის გარკვევას, თუ რითაა გამართლებული ამ ქანდაკების (მას შემდეგ, რაც ის შეიქმნა) არსებობა? ერთ-ერთი თვალსაზრისი, რომელსაც თავად ქანდაკების შემოქმედიც შეიძლება იზიარებდეს, გვეუბნება, რომ ქანადაკების არსებობის გამამართლებელია, საზრისია ის, რომ მისი მეშვეობით მომავალი თაობები ჩასწვდებიან გარდასული ეპოქის სულისკვეთებას.
რაც შეეხება მნიშვნელობას, მოქმედების გამართლებას, აქ პრობლემა იკვთება შემდეგი ორი სახით: 1. როგორც თავად სიტყვა გვიჩვენებს, შემოქმედი მოქმედებს, როცა ამ ქანდაკებას ქმნის და ეს ქანდაკება სწორედ ამ კონკრეტული სახით გვევლინება იმიტომ, რომ შემოქმედი მაინცდამაინც ასე და ასე მოქმედებდა და არა სხვაგვარად; 2. ყველა ზემოხსენებული გარემოებიდან გამომდინარე, ეს ქნდაკება, როგორც ექსპონატი, ჩემზე, როგორც მნახველზე, რეციპიენტზე სწორედ ამგვარად ზე-მოქმედებს და არა სხვაგვარად.
აქ იკვრება ე.წ. ლოგიკური წრე, რომელსაც „ფილოსოფიური განსჯის ობიექტებთან“ მიმართებაში თავს ვერ დავაღწევთ: სპინოზასეული განსაზღვრება სუბსტანციისა, დეკარტის კოგიტო, კანტის ნივთი თავისთავად, ტრანსცენდენტალური მე, ჰეგელის აბსოლუტური გონი და სხვა, ამგვარი ლოგიკური წრის თვალსაჩინო მაგალითებია. მართლაც, ღირებულებასთან მიმართებაში, რომლის ერთ-ერთ მთავარ მახასიათებლადაც ავტოკაუზალობა მივიჩნიეთ, შეუძლებელია სახეზე არ მოგვეცეს ლოგიკური წრე. როგორ ავხსნათ გარედან ის, რასაც გარეგანი მიზეზი არ გააჩნია და ავტოკაუზალურია? ის უნდა ავხსნათ თავისივე თავიდან, რაც ამ ახსნას გარდუვალად განაპირობებს ლოგიკურ წრედ და ტავტოლოგიად, და ეს ამ ახსნის ნაკლად და სისუსტედ კი არ უნდა ჩაითვალოს ფილოსოფიში, არამედ მისი საგნისა და ამ საგანზე რეფლექსიის სპეციფიკად.
მაშ ასე, მოქანდაკე, რომელიც მოქმედებს მაიცდამაინც ასე, რით ამართლებს თავის ამგვარად მოქმედებას? ერთ-ერთი საკმაოდ დამაკმაყოფილებელი ახსნა ამისა მდგომარეობს იმაში, რომ მას მოქმედებას კარნახობს ღირებულება (ლოგიკურ წრეში სწორედ ამ გარემოებას ვგულისხმობდი — გვინდა გავარკვიოთ ღირებულების მნიშვნელოვნების საკითხი და მნიშვნელობის პრობლემის ნათელყოფამ, რომელიც მოქმედების გამართლებად გავიგეთ, ღირებულების ცნებასთან დაგვაბრუნა). რა თქმა უნდა, ეს „კარნახი“ არ გულისხმობს თავისთავად ცხად ვითარებას, მეტიც ესაა ყველაზე იდუმალი, ირაციონალური, ემპირიულ-ექსპერიმენტული გამოცდილებისთვის მიუწვდომელი მოვლენა. მის სუბიექტურ წვდომას სჭირდება სხვა ტიპის გამოცდილება, მაგ., ესთეტიკური და მისტიკური. ჩვენ მხოლოდ ის შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მეტაფიზიკურად მნიშვნელადი აბსოლუტურის კარნახი შემოქმედებით ინდივიდში ხმიანდება ე.წ. მუზის ძახილით, რომელიც ჩვენ იმანენტურ-ექსისტენციურის ერთ-ერთ ჰიპოსტაზად მიგვაჩნია (იხილეთ ჩვენი სტატია „იმანენტიზაციის გზა და ფილოსოფიური ანთროპოლოგია“, ფილოსოფიური ძიებანი N-13); მეტაფიზიკურში აბსოლუტური იმანენტურში ექსისტენციურია.
სწორედ თავისი „ავტორიტარული“ მკარნახებლობის ძალითაა ღირებულება მნიშვნელოვნების მქონე. „ავტორიტარული მკარნახებლობის“ ცნებაში იგულისხმება ის, რომ იგი ახასიათებს ღირებულებას, როგორც არსებულის საპირისპირო ფენომენს, ზემოქმედებს საპირისპიროდ არსებულის მიერ გამოწვეული ზემოქმედებისა. არსებულმა საგან-მოვლენებმა, რომელთაც ემპირიულად აღვიქვამთ, სტანდარტულ პირობებში (როცა სახეზე გვაქვს, ერთის მხრივ, ნორმალური, ჯანსაღი ანთროპოსი და, მეორეს მხრივ, ორდინალური გარემო) შეიძლება იმოქმედონ სრულიად არაერთმნიშვნელოვნად, ე.ი. რელატიურად — ის, რაც ერთს ეჩვენება დიდად, მაღლად, შორეულად ან ფერადოვნად, მეორეს შეიძლება მოეჩვენოს პატარად, დაბლად, მახლობლად ან უფერულად და ერთიცა და მეორეც სრულიად ჯანმრთელი იყოს და საღ აზრზე იმყოფებოდეს. ფარდობითობის თეორიის ძალით, ყველაფერი, რაც ფიზიკურ საგან-მოვლენებს ეხება განისაზღვრება წინასწარ შერჩეულ ათვლის წერტილთან დამოკიდებულებაში. ვისთვის რა არის მახლობელი და შორეული, მაღალი და დაბალი განისაზღვრება იმისდა მიხედვით, თუ რასთან ხდება მათი დაზომება, ანუ რას იღებს მავანი ათვლის წერტილად. საპირისპიროდ ამისა, როცა საქმე ეხება ღირებულებას (აბსოლუტურ ღირებულებას) მათი რაიმესთან დაზომება (გარდა საკუთარი თავისადმი) გამორიცხულია და, მაშასადამე, გამორიცხულია მათი არაერთმნიშვნელადობაც; ჭეშმარიტება ჭეშმარიტებაა იმისდა მიუხედავად, თუ რა ათვლის წერტილია პრიორიტეტული ამა თუ იმ პირისთვის, ეპოქისთვის, კულტურულ-ცივილიზაციური სივრცისთვის და ა.შ., ე.ი. მისი ზე-მოქმედება აბსოლუტურია. იგივე ითქმის სიკეთესა და მშვენიერებაზეც, როგორც მორალურ და ესთეტიკურ იდეალებზე. ვან გოგის ნამუშევრები გენიალურია იმისდა მიუხედავად, რომ მათი ავტორის სიცოცხლეში ამ ნახატებს ზედაც არავინ უყურებდა და ყიდულობდა; მავანს არ მოსწონს, მაგ., კლასიკური მუსიკა და ის „ხერხვად“ ეჩვენება, მაგრამ ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ მოცარტის, ბეთჰოვენის და ა.შ. გენიალურ კომპოზიტორთა ნაწარმოებები არაა მშვენიერი, ესთეტიურად ღირებული. ამგვარი არაადექვატური მიდგომა იგივე კლასიკური მუსიკისადმი თავად რეციპიენტის ნაკლოვანების, ჩამორჩენილობის, დაუხვეწელობის, სიჩლუნგის ბრალია და არა ნაწარმოებისა. რეციპიენტი შეიძლება სრულიად ჯანმრთელი იყოს ფიზიკურად და გარემო პირობებიც სტანდარტული, მაგრამ ნაწარმოების ადექვტურად აღსაქმელად ეს საკმარისი არ არის. რეციპიენტს აკლია რაღაც ისეთი იმანენტური რაც განაპირობებს, ამ შემთხვევაში, მშვენიერების ჭვრეტას — პლატონი ამას გონების თვალს უწოდებდა. ე.ი. თუ რეციპიენტს განვითარებული აქვს დახვეწილი გემოვნების უნარი, თუ მას გააჩნია გონების თვალი, რომლითაც მშვენიერების იდეალს ჭვრეტს, მაშინ გამორიცხულია, რომ მისთვის ბეთჰოვენის ვიოლინოზე აჟღერებული სიმფონია იყოს „ხერხვა“.
ცხადია, რომ იმას, რაც ზემოთ ითქვა აბსოლუტური ღირებულების თაობაზე, ვერ ვიტყვით რელატიურ თუ ფსევდოაბსოლუტურ ღირებულებაზე. ამ უკანასკნელთა დაზომება სწორედაც რომ ხდება და ამ დაზომებით იძენენ ისინი „ფასს“. მაგ., გასტრონომიული ღირებულება, რომლის სიმბოლოდაც „პირის გემო“ გვევლინება, ერთმანეთს ადარებს და აზომებს დასავლურ და აღმოსავლურ სამზარეულოს, ხინკალს და პელმენს, ჩახოხბილს და ჩაშუშულს და ა.შ. იგივე ხდება საყოფაცხოვრებო ღირებულების შემთხვევაშიც, სადაც ერთმანეთს ეზომება სხვადასხვა ტიპის სამშენებლო მასალით აგებული სახლები, ტუალეტები, შპალერები და ა.შ. რომელიცაა უფრო გემრიელი, უფრო სასარგებლო, უფრო კომფორტული და ძვირფასი ღირებულებითი პინაც მის მხარეს იხრება. ე.ი. ამ ღირებულებებს თავისთავადი, დამოუკიდებელი, ერთმნიშვნელადი ბუნება არ გააჩნიათ, ისინი რაღაც სხვასთან — პირის გემოსთან, საბაზრო-ეკონომიკურ გარემოსთან, მოდასთან და ა.შ. — მიმართებაში იძენენ ღირებულებას. ამდენად, შეგვიძლია მოვახდინოთ, ნიჰილიზმის ფენომენის არსებითი დახასიათების შინაარსობრივი შევსება და დავსძინოთ, რომ ნიჰილიზმი გულისხმობს ნდობის გამოცხადებას, გაღმერთებას ისეთი ღირებულებებისა რომელნიც ფიზიკურად, ემპირიულად, ეკონომიკურად გაზომვადია, შეფასებადია, ხელშესახებია და უტილიტარულად სარგებლის მომტანია.
გამორიცხული არაა შემდეგი გარემოებაც (და სათანადო დაინტერესების შემთხვევაში შესაფერისი მაგალითების დაძებნა არც გაჭირდება); შესაძლოა, რომ გენიალური ნაწარმოების ავტორი თავადაც ვერ აცნობიერებდეს საკუთარი შენამოქმედის შედევრულობას და ღირებულებას. შესაძლოა, შეიქმნას შედევრი უნებლიედ, არაცნობიერად, არა პუბლიკისთვის და სხვა. ამგვარი არტეფაქტები, თუკი მათ გაუძლეს დროთა მსვლელობას, თავს იჩენენ შორეულ მომავალში და გამოამჟღავნებენ თავიანთ ღირებულებით ანონიმურობას. ჩვენ, ქართველებს გაგვაჩნია მხატვრული ზეპირსიტყვიერებისა და ფოლკლორის ასეთი უამრავი ანონიმური მარგალიტი, რომელთაც ისტორიულად წილხვდათ „ლექსო არ დაიკარგების“ პრინციპით „ცხოვრება“.
- 3. ღირებულება თავის პირვანდელ, ექსისტენციურ, რეფლექსიამდელ გამოვლინებაში ყოველთვის არაექსპლიცირებულია. იგი დაფარულია ისევე, როგორც ტრანსცენდენტალური მე, როგორც ჭვრეტის აპრიორული ფორმები, აპრიორული სინთეზი. როგორც ევკლიდეს და ნიუტონს არ შეეძლო ეაზროვნა აზროვნების სხვა ფორმით, თუ არა იმით, როგორითაც ქმნიდნენ თავის გეომეტრიასა და ფიზიკას, ასევე დიდ ხელოვანს, რომელიც ქმნის „ლავკოონს“ და „სიქსტეს კაპელას“ არ შეუძლია იმოქმედოს სხვა ღირებულებების კარნახით, თუ არა იმით, რომელთაც ის მიიყვანეს სწორედ ამგვარი შედევრის შექმნამდე. კანტმა ისევე ნათელყო ევკლიდური გეომეტრიისა და ნიუტონისეული ფიზიკის საფუძვლადმდებარე ტრანსცენდენტალური პირველსინთეზური „მექანიზმები“, როგორც მაგ,. დილთაიმ, თავისი ჰერმენევტიკით, ხელოვანის შემოქმედებითი აქტივობის განმსაზღვრელი ორიენტირები; გავიგოთ ხელოვანი და მისი ქმნილება უკეთ, ვიდრე თავად მას ესმოდა — სწორედ იმგვარი სულისკვეთების დევიზია, რომელიც ამოძრავებდა კანტს, როცა მეცნიერული ცოდნის დაფუძნებას ლამობდა.
მაშასადამე, ხელოვანის შემოქმედების უკან ყოველთვის დგას იმგვარი არაექსპლიცირებული ღირებულებები, რომელნიც „ავტორიტარული იძულების“ ძალით სწორედ იმგვარად მართავს მის შემოქმედებას, იმგვარად მნიშვნელობს და ზე-მოქმედებს მასზე, რომ იქმნება მაინც და მაინც ამგვარი შედევრი, და რომელიც „ჰერმენევტიკული წრის კანონის“ თანახმად გასაგებია (სრულად თუ არა გარკვეულწილად მაინც) სხვისთვისაც, რამეთუ ეს ტრანსცენდენტალური ღირებულებები (იმპლიციტურად თუ ექსპლიციტურად) ძალის მქონეა ამ უკანასკნელისთვისაც.
განსაზღვრება — ღირებულება არის ის, რაც არ არსებობს, მაგრამ მნიშვნელობს — ჩვენი სტატიის კონტექსტში წარმოებული „არსებობისა“ და „მნიშვნელობის“ ცნებათა შინაარსობრივი ექსპლიკაციით შემდეგ მნიშვნელობას მიიღებს: ღირებულება არის ის, რაც ზე-დროულ-ვრციულია, ავტოკაუზალურია, მარად იდენტურია და გამოვლენის შემთხვევაში მოქმედებს ავტორზეც და რეციპიენტზეც ავტორიტარული მკარნახებლობის ძლით აბსოლუტურად — სწორედ ასე და არა სხვაგვარად.
- 4. ჩვენი სტატიის კონტექსტი თავისთავად გვკარნახობს ერთ საკითხს, რომელიც ბუნებით რიტორიკულია, მაგრამ ეს გარემოება მას უინტერესოს არ ხდის, მითუმეტეს ფილოსოფიისთვის, რომელშიც ცალსახა პასუხგაცემული კითხვები იშვიათი გამონაკლისია და არა ნორმა.
გარდა ამისა, ამ საკითხის ნათელყოფა სავარაუდოს ხდის იმ გარემოებას, რომ სქემა ანთროპული დამოკიდებულებისა ღირებულებით ორიენტირებთან თავს იჩენს როგორც ონტოგენეზურ ისე ფილოგენეზურ განზომილებაში.
მაინც რომელი ღირებულებით — სიკეთის, ჭეშმარიტების თუ მშვენიერების — დაიწყო პირველად ანთროპოსმა სამყაროში ორიენტირება?
ცხადია, რომელ მათგანსაც არ უნდა მიენიჭოს უპირატესობა ერთი მოპასუხის მიერ, მეორე მოპასუხე, რომელიც სხვა ღირებულებას ანიჭებს უპირატესობას, ყოველთვის შეძლებს დასაბუთების პინა თავისი პოზიციის სასარგებლოდ გადასწონოს. ცხადია მხოლოდ ერთი რამ და ჩვენც აქედან უნდა ამოვიდეთ; აბსოლუტური ღირებულებები — სიკეთე, ჭეშმარიტება და მშვენიერება — ერთი მედლის სხვადასხვა მხარეა. მართლაც, როგორ შეიძლება, რომ აბსოლუტური იყოს სამი და არა ერთი?
გამომდინარე აქედან, მართებული ჩანს იმის თქმა, რომ რომელი ჰიპოსტაზიც არ უნდა იყოს პირველადად გამოვლენილი ორიენტირი, უნდა გვახსოვდეს, რომ მის უკან დგას ერთი, აბსოლუტური ღირებულება. აქ საქმე ეხება უბრალოდ აბსოლუტურის გამოვლენის სავარაუდო ფაზებს. ჩვენ მივიჩნევთ, რომ უფრო სავარაუდოა ამ ფაზების საწყისად მივიჩნიოთ მშვენიერების ჰიპოსტასი.
წარმოვიდგინოთ პირველი ცნობიერების მქონე არსება, ანთროპოსი, რომელმაც „გადმოლახა“ კოსმიური უსასრულობის მიჯნა (უბრალოდ დავუშვათ, რომ ანთროპოსი უცხოპლანეტური წარმოშობისაა) და პირველ საცხოვრისად უნდა გაიხადოს დედამიწა. რაც უფრო უახლოვდება მისი „საფრენი აპარატი’’ ჩვენს პლანეტას ილუმინატორიდან დედამიწის ლანდშაფტი უფო და უფრო გარკვეულ კონტურებს იძენს. ანთროპოსის ცნობიერებას, დედამიწის ურყვნელი ბუნების ხილვით, ბუნებრივად უნდა ავსებდეს სწორედ მშვენიერების განცდა; მართლაც, ალბათ ვერავინ დარჩებოდა ესთეტიურად გულგრილი ამ სანახაობის დისტანციური ხილვით. დედამიწაზე არსებობს უამრავი ადგილი — ანტარქტიდაში, აფრიკის უდაბნოებში თუ ამაზონის ხეობაში და ციმბირის ტაიგებში — რომელთა ხილვა შორიდან, დისტანციურად, საფრენი აპარატის ილუმინატორიდან, მატარებლის ფანჯრიდან, სურათებიდან და სხვა, მართლაც მომაჯადოვებელი სილამაზისაა და დიდ ემოციურ-ესთეტიკურ ეფექტს ახდენს მნახველზე; მაგარმ, აბა შედი და იცხოვრე იქ! საკმარისია შევაბიჯოთ ამაზონის ხეობაში ან საჰარის უდაბნოში და სილამაზის ფენომენი უმალ დაჰკარგავს თავის აქტუალობას. ის, რაც გარედან, დისტანციურად მშვენიერი ჩანს, შიგნიდან, როგორც საცხოვრისად, ძალზე სახიფათო, საშიში და მძიმე აღმოჩნდება. ამგვარად დადგება საკითხი იმის თაობაზე, თუ როგორ ვიცხოვროთ პრაქტიკულად არსებულ გარემოში, როგორი დამოკიდებულება ვიქონიო ცხოველებისადმი, ტყეებისადმი, წყაროებისადმი და საბოლოოდ სხვა ანთროპოსებისადმი. საკითხის ამგვარად დაყენება თავისი არსით ეთიკურია, რომელიც პრეისტორიულ-რელიგიურ ელფერს ატარებდა. პირველყოფილთა ეგრეთ წოდებული პრიმიტიული რელიგიები — მაგ., ტოტემიზმი — გარემომცველ სამყაროსთან დამოკიდებულების კონკრეტულ ეთიკურ ორიენტირს გულისხმობს; მაგ., კატეგორიულად არ შეიძლება რომელიღაც ხის მოჭრა, რომელიმე ფრინველის მოკვლა და ა.შ. რათა არ დაირღვეს გარემოში დასადგურებული ჰარმონია. დღევანდელი გადასახედიდან მაშიდელი ყოფა ველური და დაუნდობელი გვეჩვენება, მაგრამ ფაქტია, რომ პირველყოფილს გააჩნდა დიდი რიდი, შიში და მოწიწება გარემოსადმი, რაც ეგზომ აკლია თანამედროვე ცევილიზაციას.
ამგვარად, ჩვენ ვხედავთ ღირებულებითი ორიენტირების გამოვლენის მეორე ბუნებრივ (გნებავთ, ლოგიკურ) ფაზას — ეთიკურს (ეთიკურ-რელიგიურს). ამ ეტაპზე ანთროპოსი ტკბება არა მხოლოდ ბუნებრივი სილამაზის ხილვით, არამედ იმ ჰარმონიის დამკვიდრება-შენარჩუნებით, რომელიც ამ ბუნებრივ გარემოში მისი შესვლით, ცხოვრებით, ჩართვით ჩამოყალიბდა. მან საკუთარ თავს დაუწესა გარკვეული ტაბუ, აკრძალვა და ეს სუბიექტური ნორმა საყოველთაო, საზოგადო, სათემო ან ტომობრივი მნიშვნელობის მქონედ დასახა. ცხადია, რომ ამგვარ „გენერალიზაციას“ იმთავითვე სრულად გაცნობიერებული ხასიათი ვერ ექნება. პრიმიტივს არ შეიძლება გააჩნდეს რაციონალური პასუხი მაგ., იმაზე, თუ რატომაა უზენაესი ტოტემი მაინდამაინც კოიოტი და არა ციყვი. მისი რელიგიურ-ეთიკური კონსტრუქტები სრულიად ირაციონალურია; უფრო მეტიც, მან ისიც კი არ იცის, რომ ეს კონსტრუქტები რელიგიურ-ეთიკურია და დიფერენცირებულ, განსაკუთრებულ, დამოუკიდებელ ექსისტენციურ სფეროს ქმნის ანთროპოსის ზოგად გონით-იმანენტურ განზომილებაში. უფრო სავარაუდოა, რომ მისი თაყვანისცემა ტოტემისადმი მომდინარეობდეს ესთეტიური გამოცდილებიდან — ბუნებრივ გარემოში ცხოვრებით ანთროპოსს უბრალოდ უჩნდება გარკვეული შთაბეჭდილებების საფუძველზე წარმოშობილი სიმპათია-ანტიპათიები ამა თუ იმ ცხოველის, ფრინველის, მცენარის მიმართ და ისიც ახდენს ამ სუბიექტური განცდა-განწყობის ობიექტივაციას.
იმთავითვე რეფლექსირებული არაა არც ესთეტიური და არც ეთიკური განცდა. რეფლექსია შეუძლებელია შემეცნებითი აქტივობის გამომჟღავნებამდე, რომელიც მესამე ფაზად გვესახება და გულისხმობს ისეთი ღირებულებითი ორიენტირის აქტუალიზაციას როგორიც ჭეშმარიტებაა.
ცხადია, ჭეშმარიტების, როგორც ღირებულების აქტუალიზაცია, ვერ იქნებოდა იმთავითვე და აუცილებლად სციენტიზირებული. ჭეშმარიტება არაა მხოლოდ მეცნიერების წილ-ხვედრი. ანთროპოსის სციენტიზაცია შორეული მომავლის ხდომილებაა, მაგრამ ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ ჭეშმარიტების ძიების გზაზე ანთროპოსს ნაბიჯი არ გადაუდგამს ამ შორეულ მომავლამდე.
პირველი გაუცნობიერებელი ნაბიჯი ამ მიმართულებით უკვე მაშინ გადაიდგა, როცა პრიმიტივი აღარ დასჯერდა ბუნების სილამაზით ტკბობას და თავად შეეცადა მაგ., ე.წ. გამოქვაბულის კედლის მხატვრობით მშვენიერების შექმნას. ჭეშმარიტებისკენ მიმამავლ გზაზე შედგომა ანთროპოსმა ფიხტესეული „საქმე-ქმედებით“ (ჭეშმარიტების წვდომის პრაქტიკული გამოცდილება) დაიწყო და არა მეცნიერული შემეცნებით. ამიტომ ხელოვნების ისტორიის დასაწყისი შეიძლება ჩაითვალოს კაცობრიობის ისტორიის, კულტურის ისტორიის დასაწყისად.
მშვენიერებაზე „გაუცნობიერებელი რეფლექსია“ იძლევეა ხელოვნებას, ცნობიერი რეფლექსია (რაც ისტორიის მოგვიანო საფეხურზე ხდება) კი — ესთეტიკას, ხელოვნების ფილოსოფიას, ხელოვნებათმცოდნეობას; ცხოვრებისეულ, პრაქტიკულ ქმედებებზე „გაუცნობიერებელი რეფლექსია“ იძლევა პრიმიტიულ რელიგიურ ტაბუს, სუბიექტურად დაწესებულ ირაციონალურ ნორმას, ცნობიერი რეფლექსია კი (რაც ასევე ისტორიის მოგვიანო პროდუქტია) — ეთიკას, მონოთეიზმს, თეოლოგიას.
რაც შეეხება ჭეშმარიტებაზე რეფლექსიის „გაუცნობიერებელ“ აქტს, მისი ხასიათი, პარალელურად შემოქმედებითი აქტივობისა (ჭეშმარიტების წვდომის ესთეტიკური გამოცდილება) გამჟღავნდა ისეთ ფენომენში, როგორიცაა შამანიზმი ან მაგია (ჭეშმარიტების წვდომის მისტიკური გამოცდილება). ეს უკანასკნელი სამართლიანად ითვლება როგორც პრიმიტიული რელიგიის ერთ-ერთ ფორმად ისე პრეისტორიულ მეცნიერებად; მართალია, მაგიაში ჭეშმარიტების წვდომას მისტიკური გამოცდილების ხასიათი აქვს (რაც ჭეშმარიტებისადმი ღირებულიბითი მიმართების სრულიად ლეგიტიმური ფორმაა), მაგრამ მისი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნიშანი მეცნიერებისას ემთხვევა — ერთ საგნობრივ სინამდვილეზე ზემოქმედებით შეგვიძლია შედეგად გამოვიწვიოთ სხვა საგნობრივი ხდომილებანი, ისეთი, რომელიც ჩვენთვისაა სასურველი. ამგვარი გამოყენებითი, პრაგმატული ფაქტორის გარეშე წარმოუდგენელია თანამედროვე მეცნიერება და ტექნოლოგიზაცია.
ამდენად, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ღირებულებით ორიენტაციას, და კერძოდ ესთეტიურს, არ შეიძლებოდა ჰქონოდა იმთავითვე რეფლესურ-გაცნობიერებული ხასიათი. ანთროპოსის ფენობრივ-სტრუქტურულ აღნაგობაში — ცხოველი, საკუთრივ ადამიანი, ინდივიდუალი, პიროვნება — რომლის დემონსტრირებასაც ჩვენ ვახდენდით წინამორბედ სტატიათა საკმაოდ გრძელ რიგში, საწყის ფენას წარმოადგენს ცხოველი ანუ შიშველი ვიტალობა. ამ საწყისიდან პიროვნებამდე ანუ სრულ ანთროპოზაციამდე უზარმაზარი და ურთულესი გზაა გაჭიმული, რომლის ბოლომდე გავლა ერთეულების ხვედრია. ცხოველის ყველაზე დამახასიათებელი ნიშანი განსხვავებით პიროვნებისგან ისაა, რომ მასში ნებელობითი აქტივობა მინიმალურია — ცხოველი ინსტიქტების ტყვეა. მასში ნება სრულიად არაცნობიერად ფუნქციონირებს და გაუცხოების მარწუხებით ბოჭავს ანთროპოსს. ეს გაუცხოება სრულად მოიხსნება მხოლოდ პიროვნებად ამაღლების ეტაპზე, სადაც ნების აქტივობა აბსოლუტურად ცნობიერად მართული ხდება ანთროპოსის მიერ, ანუ მიიღწევა ანთროპული თავისუფლების ზღვარი.
გამომდინარე აქედან, მიგვაჩნია, რომ ესთეტიურ-ღირებულებითი ორიენტაციის საწყისი ფორმა შეუძლებელია შორდებოდეს შთაბეჭდილებების, განცდების, გრძნობების ფსიქოლოგიურ ფარგლებს, რომლებიც სრულიად ატყვევებენ ანთროპოსს. ცხოველი უძლურია მართოს ეს უკანასკნელი, პირიქით, იგი თავად იმართება მათ მიერ. საკუთარი ფსიქე, რომელშიც გარდატყდა, შთაიბეჭდა გარე სამყარო, გადაიქცევა უცხო ძალად, რომელიც ანთროპოსისგან მოითხოვს შეგუებას, მორგებას, თანაცხოვრებას ანუ ეთოსიზაციას, ნორმების და ადათების თვითდაწესებას, რასაც თავიდან აგრეთვე გაუცნობიერებელი ხასიათი აქვს და ასე გრძელდება მანმდე, სანამ ანთროპოსში არ გაიღვიძებს ჭეშმარიტების ღირებულებით ორიენტირებული ინტერესები. ამ მხრივ, ექსტრემალურ ნაბიჯს დგამს საკუთრივ ადამიანი რომლის იდეალიც ყოველივეს რაციონალიზაციაა, რაციოს მარწუხებში მოქცევაა (ჭეშმარიტების წვდომის სციენტისტური გამოცდილება). რაციო გარკვეულ სამსახურს უწევს ანთროპოსს; შეიმეცნებს რა სამყაროში გამეფებულ კანონზომიერებებს, ანთროპოსი ესწრაფვის გარემოს ისე გარდაქმნას, რომ მასში ცხოვრება უსაფრთხო და ხელსაყრელი გახდეს. ამ მიზნის მიღწევის გზაზე რადიკალიზმში ჩავრდნილი, მადაგახსნილი ანთროპოსი ივიწყებს გარემოსადმი ჩამოყალიბებულ ტოტემისტურ რიდს, შიშს და მოწიწებას. ის იწყებს ბატონობას გარემოზე და ეკოლოგიური კატასტროფისკენ მიექანება. სამწუხაროდ რაციოს შესაძლებლობები შეზღუდულია და მომავლის ბურუსშია გახვეული. სამყარო უსასრულოა ექსტენსიურადაც და ინტენსიურადაც. მეცნიერულმა შემეცნებამ არ იცის, რა შედეგები მოჰყვება საბოლოოდ მის საქმიანობას, არ იცის საბოლოო კითხვა, ყოველი კითხვის შემდეგ ახალი კითხვა ჩნდება; როგორც სოკრატე იტყოდა, რაც უფრო ფრთოვდება ჩვენი ცოდნის ფარგლები მით უფრო იზრდება არცოდნის ფარგლებიც. მაგრამ ამაზე უფრო სავალალო ისაა, რომ რაც უფრო იზრდება საკუთრივ ადამიანის რაციონალიზაციით, ტექნიზაციით შექმნილი საყოფაცხოვრებო კომფორტი, მით უფრო უარსი ხდება ანთროპოსის საარსებო გარემოს ეკოლოგიური მდგომარეობა. რაციო ესაა ფენომენი, რომელიც, გოეთესა თუ ბულგაკოვისა არ იყოს, მუდამ სიკეთის მოტივით მოქმედებს, მაგრამ საბოლოოდ ბოროტებას თესავს. მეცნიერება არ აღიარებს რა აბსოლუტური ღირებულების, მათ შორის სიკეთის ობიექტურ არსებობას, ცოდნას ზნეობრივი ლაგამის გარეშე ტოვებს. ამ ლაგამის გარეშე კი, როგორც რომანო გვარდინი ამბობს, მეცნიერული ცოდნა აღმოჩნდება ხოლმე დემონური ძალებისა და ინტერესების სამსახურში.
ამდენად, ცხოველისა (ემპირიული სუბიექტ-ობიექტის) და საკუთრივ ადამიანის (რაციონალური სუბიექტ-ობიექტის) ჯახი მდგომარეობს ირაციონალურად, ინსტინქტურად, შიშველ ესთეტიკურ სიმპატიებზე დამყარებული პირველყოფილი საყოფა-ცხოვრებო ჰარმონიის, ეთოსის რღვევასა და რაციოს „ნათელით“ მოფენილი ახალი ცხოვრების დადგინებაში, რაც განსხვავებული ეთოსის დამკვიდრებასაც გულისხმობს.
თუ საწყის ეტაპზე, ე.ი. ცხოველთან მიმართებაში, ანთროპოსის ღირებულებითი ორიენტაცია გაუცნობიერებელ, ირაციონალურ ხასიათს ატარებდა, ანუ აბსოლუტური ღირებულებანი მასზე „ავტორიტარული მკარნახებლობის“ ძალას ინსტიქტური ლტოლვის, ემოციების, სიმპატიებისა და შეგრძნების ფორმით განავრცობდა, მომდევნო ეტაპზე, ე.ი. საკუთრივ ადამიანთან მიმართებაში, ანთროპოსის ღირებულებითი ორიენტაცია ექსპერიმენტულ-რაციონალიზებურ ფორმას იღებს. ჩვენს ერთ-ერთ წინამორბედ სტატიაში ვაჩვენეთ, რომ თვით პირადი ნებელობითი აქტივობაც კი, როცა ის არაცნობიერად მიმდინარეობს, ანთროპოსს უცხო ძალად წარმოუდგება, საკუთარი ნება დამოუკიდებელი ფენომენი ხდება და ყოველგვარი ფორმის გაუცხოებას ედება საფუძვლად. მითუმეტეს ითქმის ეს ინსტიქტებისა და ემოციების თაობაზე, რომელთა ზემოქმედებით აღძრული იმანენტური შინაარსებიც ერთგვარი „შინაგანი უცხოეთის“ სტატუსს იძენს. ანთროპოსის ნებელობა ჯერ კიდევ უძლურია, მართოს ეს უკანასკნელი. ნებელობითი ინსტანცია ხომ თავადვეა გაუცხოებული?!
ნებელობითი აქტივობის თვით-გახედვნას, ლაგამის მოდების პირველ მცდელობას ანთროპოსი ახორციელებს რაციონალური სუბიექტ-ობიექტის, ანუ საკუთრივ ადამიანის სტატუსით. ანთროპოსი ამ ეტაპზე ახდენს გონითი აქტის პოლარიზაციას — ამ აქტის სუბიექტად და ობიექტად დიფერენცირებას; ობიექტის ტრანსცენდირება, რომელიც რაციონალიზაციის ამოსავალი წერტილია და თავისთავად ირაციონალურის მიჯნად გვევლინება, ყველაფერთან ერთად გულისხმობს ღირებულებათა იდეალიზაციასაც. ღირებულება, რომელიც ანთროპოსში უამრავ შინაგან სიმს ახმოვანებს, სხვა ობიექტების მსგავსად ხელშესახები არ არის, მაგრამ მისი ზე-მოქმედება აშკარაა. განსხვავებით ფიზიკური ობიექტებისგან, რომლებიც მხოლოდ კონკრეტული ემპირიული ცდის მონაცემებს შეესატყვისებიან, ღირებულება ყოველთვის მიანიშნებს ზე-ცდისეულზე, რამეთუ ყოველი კონკრეტული განცდის, ქმედებისა და ხორცშესხმული შედეგის სათავეა და არცერთი ამ კონკრეტული ხდომილებით არ ამოიწურება.
ანტიკური აზროვნება ობიექტის ცნებაში ორივე ტიპის ობიექტის — ფიზიკურსა და იდეალურს — შინაარსს გულისხმობდა. ცხადია, ამ ორ რამეს არ აიგივებდნენ ძველი ბერძნები, მაგრამ შემეცნების ობიექტის რანგში, სუბიექტის ერთიანი გონითი ჭვრეტის წინაშე ორივე მათგანი საპირისპირო პოლუსს ქმნიდა. ამიტომ იყო ანტიკური ფილოსოფია ყოველგვარი დისციპლინის თავის თავში მომცველი.
- 5. მაშ ასე, ანთროპოსის ყოფიერების საწყისი ფაზა ანიმალური პლასტის რეალიზაციას გულისხმობს და ჩვენი სტატიის კონტექსტში სპეციფიურია იმით, რომ ღირებულებითი ორიენტირება აქ სრულიად არაცნობიერ ხასიათს ატარებს. ცხოველურ დონეზე ანთროპოსი განიცდის გარემოს მიმართ ანტიპატიას და სიმპატიას, აღელვებას და სიმშვიდეს, ზიზღს და ტკობას და ა.შ. აქ ანთროპოსი ღირებულებაში რამე მნიშვნელადს კი არ ამოიკითხავს, არამედ ღირებულება ცალსახოვნად ბატონობს ანთროპოსსზე; ბატონობს არა იმ გაგებით, რომ მის წინაშე ანთროპოსმა მარცხი განიცადა — მარცხის განცდა შესაძლებელია, როცა „მე“-ს უპირისპირდება „სხვა“, როცა სუბიექტს უპირისპირდება ობიექტი. ამგვარი პოლარიზაცია კი, როგორც ითქვა, ხორციელდება არა ანიმალურ (ცხოველი ერთიანია გარემოსთან, ჰარმონიზებულია მასში), არამედ ანთროპოსის ისეთ პლასტობრივ დონეზე, როგორიცაა საკუთრივ ადამიანი — რაციონალური სუბიექტ-ობიექტი. ეს უკანასკნელი ახორციელებს სამყაროს სუბიექტ-ობიექტად პოლარიზაციას და საბოლოოდ, ამ აქტის რადიკალიზაციას ის მიჰყავს ყველაფრის, მათ შორის საკუთრი თავის, ობიექტივირებამდე, ობიექტად გაგანხილვამდე (რაც შევეცადეთ გვეჩვენებინა ჩვენს ერთ-ერთ წინამორბედ სტატიაში — „ადამიანი მასა და Man-ი“). ამ რადიკალურ ობიექტივაციას მრავალმხრივი შინაარსი გააჩნია, მაგრამ წინამდებარე სტატიის კონტექსტში მნიშვნელოვანია შემდეგი: რადიკალური ობიექტივაცია ყოველივეს ობიექტის რანგში ადემონსტრირებს; რეალობად ობიექტების ერთობლიობა ცხადდება; ის, რისი ობიექტივაციაც, ობიექტის რანგში ფიქსირებაც შეუძლებელია, რეალობას მოკლებულია. ობიექტის რანგში ღირებულების ფენომენის დადგინების ხანგრძლივმა ეპოქალურმა ძიებებმა (რომლის პირობით დასაწყისადაც ანტიკურობა შეიძლება მივიჩნიოთ) დასავლური ცივილიზაცია პოსტმოდერნულ ნიჰილიზმამდე მიიყვანა.
რამდენადაც ღირებულება არ წარმოადგენს მეცნიერული კვლევის ობიექტს, ამდენად ის არც არსებობს — და „თუ ღმერთი არ არსებობს, მაშინ ყველაფერი ნებადართულია“. დოსტოევსკის მიერ ნიჰილისტური ეპოქის სულისკვეთების ამ ცნობილი გამოთქმით დახასიათება ღირებულების ცნებასთან მიმართებაში ასე გაიჟღერებს — რამდენადაც აბსოლუტური ღირებულება არ არსებობს, მაშინ ყველაფერს ერთი ფასი აქვს. ცხადია, ზემოთქმული არ ნიშნავს იმას, რომ ყველა თანამედროვე ანთროპოსი „ერთ ჭკუაზეა“, რომ ყველა მათგანი საკუთრივ ადამიანის, რაციონალური სუბიექტ-ობიექტის დონემდე „ამაღლდა“ და გაიყინა.
ამაღლდა აქ ბრჭყალებში იმიტომ ჩავსვით, რომ ნიჰილიზმამდე ლოგიკურად მისული საკუთრივ ადამიანი დიდი ვერაფერი უპირატესობის მქონეა ცხოველთან შედარებით, რომელიც დღესაც აგრძელებს ფიზიკურ არსებობას პრეისტორიული ფორმით ამაზონისა და აფრიკის ჯუნგლებში; თუ ამ ველურ გარემოში ველურივით დედიშობილად ჩავაგდებთ თანამედროვე ობივატელს, მისი უპირატესობის სახეზე არყოფნა ერთობ თვალშისაცემი გახდება — აქ მას მანამდე გასძვრება სული, სანამ მისი რაციონალური კონსტრუქტები რაიმე სამსახურს გაუწევს.
როგორც ჩანს ანთროპოსის პლასტობრივი აღნაგობის ყოველი პოტენციური ფორმა დღესაც თანაარსებობს, უბრალოდ დღეს დომინანტურ, რიცხობრივ უპირატესობას საკუთრივ ადამიანმა — რაციონალურმა სუბიექტ-ობიექტმა, Man-მა მიაღწია; ველური უკვე კარგახანია უმცირესობაა, ინდივიდუალი — გვარში გამორჩეული ხედვის, გამორჩეული ღირებულებითი ორიენტაციის მქონე შემოქმედებითი პირი — ყოველთვის უმცირესობას წარმოადგენდა, ხოლო პიროვნება — ანთროპოსის სრული ცნობიერი ნებელობითი აქტივობის მადემოსტრირებელი ფორმა — მთლად „სანთლით საძებარ“ იშვიათობად გვევლინება.
- 6. ამდენად, ცხოველი ერთიანია სამყაროსთან, კოსმოსთან, ღირებულებასთან … ის არ არის „მე“, ის მთლიანად „უცხოა“. ღირებულება კი არ უპირისპირდება მას, არამედ ეს უკანასკნელი იმთავითვე შეიცავს ანთროპოსს თავის თავში; ღირებულების „ავტორიტარულ-მაიძულებელი“ ძალა კი არ ეხვევა მას თავს როგორც გარეგანი, არამედ — ჰარმონიზებულია, ჩართულია მასში.
საკუთრივ ადამიანი უკვე პოლარიზებულ გარემოში მყოფობს, გარემოს (რომლის ერთ-ერთი წევრი თვითონაცაა) ობიექტივაციას ახდენს და ობიექტის რაციონალურ შეცნობას ესწრაფვის. ღირებულებათა შემეცნების გზაზე იგი ლოგიკურად მიდის დასკვნამდე — რამდენადაც ღირებულების ობიექტივაცია პოზიტიურ-სციენტისტურად შეუძლებელია (ესაა ჭეშმარიტების წვდომის გამოცდილებათა მარავალფეროვნების უარყოფა და დაყვანა სციენტისტურ გამოცდილებაზე, რაც ყოველგვარ საფუძველს მოკლებულია სციენტისტურის გარდა), რამდენადაც მას ექსპერიმენტულად დაკვირვებადი და მათემატიკურად გაზომვადი ნიშნები არ ახასიათებს, ამდენად ის არც არსებობს. ესაა, ერთის მხრივ, ანთროპული ყოფიერების (და, მაშასადამე, საერთოდ ყოფიერების) გაცალმხრივებული ხედვა, „ყოფიერების დავიწყება“ და, მეორეს მხრივ, საკუთრივ ადამიანზე დაყვანილი ანთროპოსისთვის დამახასიათებელი ნიჰილიზმის მთელი შინარსიის არსებითი საწყისი და ამოსავალი. ნიჰილიზმი საკუთრივ ადამიანის, Man-ის, რაციონალური სუბიექტ-ობიექტის ობივატელური ხვედრია, „ძღვენია“ რომელიც მან რადიკალური სციენტიზაციის გზაზე დადგომით თავად მიუძღვნა თავის თავს.
ინდივიდუალის ღირებულებასთან მიმართების მთავარი მახასიათებელი ისაა, რომ ის ანგარიშს კი უწევს რაციოს, მაგრამ კი არ აფეტიშებს მას, არამედ თავისებურად (ინდივიდუალურად, ორიგინალურად) გარდატეხს თავს თავში რაციოს მონაცემებსაც. რაციონალური გამოცდილება, გამოცდილების სხვა ფორმების (პრაქტიკულის, ზნეობრივის, ესთეტიკურის, მისტიკურის …) გვერდით, მისი ორიგინალური ხედვის პრიზმაში რეფორმირდება და შედეგად შემოქმედებითი სიახლე შემოაქვს სამყაროში. კულტურის სხვადასხვა სფეროების (მათ შორის მეცნიერებისაც) გამდიდრებას, ნოვატორიზაციას სწორედ ეს შემოქმედი ინდივიდუალები ახდენენ.
განსხვავებით საკუთრივ ადამიანისგან, ინდივიდუალი არ ეთანხმება ღირებულების მიმართ ერთმნიშვნელოვნად გაკეთებულ ნიჰილისტურ დასკვნას. პირიქით, კულტურშემოქმედებითი აქტივობა მისთვის სწორედ ღირებულებათა მნიშვნელადობით, „ავტორიტარული მაიძულებლობით“ ორიენტირებული ფაქტია. ღირებულების იდეალიზირებული, ამოუწურავი ოაზისისკენ თავისუფალ ლტოლვაში ჰპოვებს ინდივიდუალი თვითრეალიზაციასა და შვებას.
როგორც პოლ ვალერი ამბობდა, პოეტის შემოქმედებითი გზა გულისხმობს ერთი იდეალური ლექსის ხორცშესხმას, ლექსისას, რომელიც იდეალის გატექსტება იქნებოდა. ცხადია, ეს განუხორციელებელი ამოცანაა, უბრალოდ ჭეშმარიტი შემოქმედი ყოველი ახალი ნამუშევრის შექმნისას მხოლოდ იმას ცდილობს, რომ რაც შეიძლება მეტად მიუახლოვდეს იდეალს. ეს მიახლოება უსასრულოდ მიელტვის მშვენიერებას, სიკეთესა და ჭეშმარიტებას, მაგარამ არასოდეს ემთხვევა და ამოწურავს მათ.
ამდენად, ინდივიდის ღირებულებითი ორიენტირების მთავარი თავისებურება ისაა, რომ ის სიცოცხლის უკანასკნელ წუთამდე მუხლჩაუხრელად მოძრაობს იდეალის კარნახით ამ უსასრულო გზაზე, მაგრამ სრულად ვერასოდეს აღწევს მიზანს.
მართალია, ინდივიდუალი თავისუფლების უფრო მაღალ ხარისხს ფლობს ვიდრე ცხოველი ან საკუთრივ ადამიანი; ის თავისუფალ მიმართებას ამჟღავნებს ღირებულების აღიარების თვალსაზრისით; მისი ძალისხმევაც, ღირებულების შემოქმედებით აქტში გასაგნების აზრით, თავისუფალია, მაგრამ ისიც ფაქტია, რომ ღირებულების „ავტორიტარული იძულება“ ზღუდავს მისი თავისუფლების ხარისხს — როგორც „დიდოსტატის მარჯვენის“ გმირი ამბობს, შემოქმედს თავისი შემოქმედება საკუთარ თავზე მეტად უყვარდება და ნებისმიერი ხარკის გაღებაზეა თანახმა. ინდივიდუალს ძალუძს თავისუფლად დაჰყვეს ღირებულების „ავტორიტეტულ იძულებას“, მაგრამ უძლურია არაც უთხრას მას. არა და ამ „არას“ გარეშე წარმოუდგენელია პერსონალურობა როგორც ანთროპულ ისე თეო-ანტროპულ ყოფიერებასთან მიმართებაში. ჩვენ ვეთანხმებით ბერდიაევს იმაში, რომ ანთროპოსის ღმერთის ხატად და მსგავსად ყოფნა მისი შემოქმედებითი, თანაშემოქმედებითი აქტივობით დემონსტრირდება, რაც ღირებულების „ავტორიტარული“ მკარნახებლობისთვის მხოლოდ „დიახის“ თქმას გულისხმობს; მაგრამ გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ღმერთს, რამდენადაც იგი აბსოლუტური თავისუფლებით სარგებლობს, შეეძლო სამყაროს შექმნაც და არ-შექმნაც — შესაქმეზე უარის თქმაც. ამიტომ ანთროპოსის ღმერთის ხატად და მსგავსად ყოფნისთვის მხოლოდ შემოქმედებითი „დიახის“ თქმის უნარი აუცილებელი კია, მაგარამ საკმარისი არაა. როგორც შელერი ფიქრობდა, პიროვნება თავის ძალმოსილებას, ნების სიმტკიცეს „არას“ თქმით უფრო ადემონსტრირებს.
იგივე სოკრატე თავისი აუღელვებელი თანხმობით სასიკვდილო განაჩენის აღსრულებაზე „არას“ ეუბნება არა მხოლოდ თვითგადარჩენის ანიმალურ-ბიოლოგიურ ლტოლვა-კანონს, არამედ ინდივიდუალურ შემოქმედებით აქტივობასაც. მან თავისი გადაწყვეტილებით შეგნებულად დაუსვა წერტილი საკუთარ ფილოსოფიურ შემოქმედებითობას. პლატონს, სავარაუდოდ, სოკრატეს ამგვარმა საქციელმა განუმტკიცა თვალსაზრისი, რომ ფილოსოფია არ დაიყვანება თეორიულ-გონით აქტივობაზე, რომ ის უფრო მნიშვნელოვანს, „სიკვდილისთვის მზადებას“ გულისხმობს; სიკვდილისთვის მზად იყო სოკრატეც, იესოც, ბუდაც… სიკვდილისთვის მზადყოფნა არ უნდა იყოს უბრალოდ თვითმიზანი, იგი, როგორც ჩანს, ემსახურება ე.წ. „შინ დაბრუნებას“, მეტაფიზიკურ არარასთან, სასუფეველთან მიახლებას, მარადიული ნირვანული ნეტარების აღდგენას, ჭეშმარიტების წვდომას ამ უკანასკნელის სრული მნიშვნელობით.
ცხადია აქ საუბარია სრულიად განსხვავებული რანგისა და ბუნების მოვლენაზე, ვიდრე ნიჰილიზმია. ნიჰილისტი „არას“ კი არ ეუბნება მეტაფიზიკურიდან იმანენტურში შემოღწეული ღირებულების ექსისტენციალურ ძახილს, არამედ უბრალოდ უარყოფს მის აბსოლუტურ არსებობას; მას არ უზრუნია იმ „არხის გაწმენდისთვის“ (არ შეუძენია შესაბამისი გამოცდილება), რომლითაც იმანენტურში შეიძლება შემოაღწიოს მეტაფიზიკურმა.
სწორედ ამით განსხვავდება წინამდებარე სტატიის კონტექსტში პიროვნება ინდივიდუალისგან და ორივე ერთად კი ნიჰილისტისგან, საკუთრივ ადამიანისგან, Man-ისგან. პიროვნება თუ რამეს აღიარებს, უფრო ზუსტად თავად წარმოგვიდგება რაიმე ღირებულების, იდეალის დემონსტრირებად, ესაა — თავისუფლება. რა შინაარსსაც ვდებთ თავისუფლების ცნებაში ეს გადმოცემული გვაქვს სტატიებში „ნება და ადამიანის ყოფიერების მთლიანობა“ (ფილოსოფიური ძიებანი N-16) და „აბსოლუტური თავისუფლება და თეო-ანთროპოსი“ (ფილოსოფიური ძიებანი N-18). აქ მოკლედ დავსძენ, რომ ხსენებულ სტატიებში თავისუფლების საკითხი განვიხილეთ ანთროპული და თეო-ანთროპული ყოფიერების გადმოსახედიდან და მივედით დასკვნამდე, რომ თავისუფლება არის ისეთი მეტაფიზიკური აბსოლუტი, რომელთანაც მიმართება შეიძლება ჰქონდეს ყოფიერების მხოლოდ ამ ფორმებს. თეო-ანთროპული ყოფიერება თავისუფლებასთან დამოკიდებულების აპოგეურ გამოვლენას ახდენს „შესაქმით“ (რაც მამა ღმერთის პრეროგატივაა), ანუ უმაღლესი შემოქმედებითი აქტით და მაცხოვარის (ძე ღვთისას) შექმნილ სამყაროში საკუთარი ნების საფუძველზე შესვლით, ჯვარცმითა და აღდგომით (სულიწმიდით); თავისუფლების ფენომენის ამგვარ, უმაღლეს რანგში გამოვლენას ჩვენ ვუწოდეთ „აბსოლუტური თავისუფლება“. რაც შეეხება ანთროპული ყოფიერებისა და თავისუფლების დამოკიდებულებას, აქ ანთროპული თავისუფლების ზღვარი ძევს ინდივიდუალსა და პიროვნებას შორის; ინდივიდუალის შემოქმედებითი აქტივობა არის, როგორც ბერდიაევი იტყოდა, თავისუფალი თანაშემოქმედების აქტი, „შესქმის მეშვიდე დღე“, რომელიც ისევე წარმოუდგენელი და ლოგიკურად აუხსნელი ფაქტია თავისუფლების წინასწარი, აბსოლუტური არსებობის დაშვების გარეშე, როგორც მამაზეციერის „შესაქმე“. ანთროპული ყოფიერების კიდევ უფრო მაღალ, თავისუფლების ზღვრულ დემონსტრირებას ახდენს პიროვნება, რომელთან მიმართებაშიც თავისუფლების ფენომენი ნების თავისუფლების ფორმით ვლინდება. ნების თავისუფლების ცნებითი შინაარსი მაქსიმალური სისრულით დაკავშირებულია სწორედ პიროვნებასთან. პიროვნება არის ანთროპოსის ცენტრი, რომლის სრულიად ცნობიერ ნებელობით კონტროლსა და მართვასაც შეიძლება დაემორჩილოს ანთროპოსის ყველა — ცხოველურ, საკუთრივ ადამიანურ თუ ინდივიდურ — პლასტში მიმდინარე პროცესები, დაწყებული ქიმიურ-ბიოლოგიურით და დამთავრებული ფსიქოლოგიური, ფიქრით-სიზმრითი, ცნობიერების ნაკადისეული და თვით ექსისტენციური შინაარსებით. ამ უკანასკნელის სამაგალითო გამოვლინებაა იესო, სოკრატე, ბუდა და სხვანი.
ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ შესაქმის შემოქმედებითი თუ თანაშემოქმედებითი აქტი ლოგიკურად გულისხმობს არა მხოლოდ თავისუფლების, არამედ ღირებულების — მშვენიერება, სიკეთე, ჭეშმარიტება — არსებობის წინდაწინ დაშვებასაც. ცხადია, რომ თუ თავისუფლება არ არსებობს, შემოქმედებაც წარმოუდგენელია — მაშინ ჯერ უნდა შეიქმნას თავისუფლება, რაც ასევე თავისუფლების წინასწარ არსებობას მოითხოვს (რამეთუ თავისუფლების შექმნაც შემოქმედებაა) და ა.შ. უსასრულოდ, მაგრამ, ასევე ცხადია ისიც, რომ ღირებულებათა წინასწარ არ არსებობის დაშვების გარეშე ყოველგვარი შემოქმედება არის ბრმა, დაუსაბამო, უმიზნო და განუხორციელებელი. თავისუფალი შესაქმეც და თანაშემოქმედებაც სწორედ ღირებულების იდეალთან მიახლოებაა უწინარესად და მეტი არაფერი. ეს კი თავისთავად გვიბიძგებს იმისკენ, რომ ვაღიაროთ ღირებულების, თავისუფლებისა და შემოქმედის იდეალური ტოლპირველადობა.
Summary
The topic of this article is the relationship of value and anthropos. In the previousseries of articles we explicated anthropological view, where anthroposis represented as a four strata entity, as a potency with the possibility of actualization in four modus – such as an animal, a human- himself,an individual and a person. No matter which modus is represented by the particular anthropos, he has relation to the value, which is characteristic for the particular anthropos.
The relation of animal to the value is within the limits of instincts, emotions, senses, etc. Animal does not stand face to face to the value and is not guided by the value. But it is harmoniously governed by the value with its “authoritarian dictation force”. In this modus, everything— anthropos, environment, value—is the harmonious entirety, totality. We can see it in cave wall painting, which is the first precedent of emanation of beauty value.
The human-himself is conditioned by the scientistic borders of experimental-objective cognition. This condition drives him to nihilism. Since it is not possible to detect the value alongside experimentally observable physical objects, the existence of value is ignored.
The value is a metaphysically important absolute, the call of which is existentially articulated in the immanent dimension of anthropos. Unlike the human-himself, this voice is heard by an individual, who creatively realizes it in music, painting, poetry, science and thus brings innovations into the world. The lifelong credo of a creator is to follow this call to the end. A true artist sacrifices everything for creation. A creator tells “No” to everything except for the existential articulation of the value.
The person who reaches the bounds of anthropic freedom, unlike an individual, equally can tell “No” and “Yes” to everything. The clear example of this modus is Socrates. Socrates consciously, dispassionately told “Yes” to execution of death penalty and by this, he automatically told “No” to philosophical creation.
Perhaps, this behavior of Socrates drove Plato to realize that, philosophy is not a simple theoretical-rational activity, but first of all philosophy is “preparing for death” and serves the purpose of absolute comprehension of the verity.