(თარგმნილია 1982 წელს მოსკოვის ზოგადი და პედაგოგიური ფსიქოლოგიის ინსტიტუტში წაკითხული ლექციების წიგნად გამოცემული კრებულის ელექტრონული ვერსიიდან.)
არ მინდა ვეცადო მადლიერების გამოხატვას კურსის ორგანიზატორთა და მსმენელთა მიმართ — მე უბრალოდ ვერ მოვძებნი საჭირო სიტყვებს. მადლიერების გამოხატვად მიიღეთ ის, რასაც მოგახსენებთ, თუ, რა თქმა უნდა, შევძლებ ამას. უწინარესად, ვიდრე გამოვხატავდე მადლიერებას ხსენებული ფორმით, მე ვისურვებდი შთამენერგა თქვენთვის თანაგრძნობა ყველა იმ ადამიანის მიმართ, რომელთაც როდესმე მოუწიათ კანტის შესახებ ლექციათა წაკითხვა. მე ეხლა მიკანკალებს მყესები და ვფიქრობ მათზე, ვისაც მოუწია კანტის თაობაზე საჯარო მოხსენებით გამოსვლა — რას განიცდიდნენ ისინი, თუ საერთოდ განიცდიდნენ რამეს? გიყვართ რა ეს ფილოსოფოსი, როცა იმყოფებით შინ, თქვენ მოეწყობით ისევე მყუდროდ, როგორც ის იღებდა ხოლმე თავის სტუმრებს, მაგრამ მე ეხლა არ ვარ შინ, მე ვარ თქვენთან ერთად და უნდა ვისაუბრო ხმამაღალა — აქედანაა მთელი ეს მღელვარება და მორიდებულობა.
ჩემს მოხსენებებს მე პირობითად ვუწოდებ კანტიანურ ვარიაციებს ან ვარიაციებს კანტისეულ თემებზე. სიტყვა „ვარიაცია“ აქ უნდა გავიგოთ პირდაპირი, მუსიკალური მნიშვნელობით, ვვარაუდობთ რა, რომ კანტს გააჩნია ერთგვარი გამჭოლი თემატიკა, რომ მათ შეიძლება ვწვდეთ ჰორიზონტალური გადმოცემის გაშლილობაში, მოვიხელთოთ ამ თემების მაკავშირებელი ძაფები და განვავითაროთ ის. განვავითაროთ არა ამ სიტყვის მარქსისტული გაგებით, არამედ ჩვეულებრივით, როგორც ამბობენ მუსიკოსები — „განვავითაროთ თემა“, შევაკავშიროთ საგნები, რომელნიც გადმოცემულნი არიან თითქოსდა უკავშიროდ.
კანტის აზროვნებაში ადგილი აქვს ასეთ თემა-ეპიზოდებს. მისი აზროვნება საერთოდ ძალზე ნატურალურია, ისეთივე ნატურალური, როგორც გულისცემა ან სუნთქვა. კანტი აზროვნებდა სწორედ ამგვარად, აზროვნება იყო მისი ორგანიზმის ბუნებრივი ფუნქცია, ორგანიზმისა, რომელიც არ იყო შექმნილი ცხოვრებისთვის. ისევე, როგორც დეკარტი, კანტიც დაიბადა თითქმის დასახიჩრებულ ჩვილად, ის შეიქმნა არა ცხოვრებისთვის, არმედ აზროვნებისთვის და დიდი სიამოვნებით შეხვდა სიკვდილის წამს. თავად ამის დაჩქარება მას არ შეეძლო. აღზრდილობა და ჟესტების სიძულვილი — თვითმკვლელობა კი ყოველთვის ჟესტია — არ აძლევდა მას ამის საშუალებას.
ეს რთული აზროვნება და რთული ცნობიერებაა. ასეა იმ აზრითაც, რომ ჩვენ საქმე გვექნება გენიალურთან, მოქნილი კოგიტალური აპარატის ანალიზთან ( ანუ ცნობიერების თეორიასთან, ისევე, როგორც დეკარტთან), და ასეა იმ აზრითაც, რომ კანტის შემთხვევაში ეს უბრალოდ აზროვნება კი არაა, არმედ გამოცდილება ყოფიერებისა — რომელიც, მადლობა ღმერთს, დაიწერა. მართალია, დაიწერა რთულად, იმდენად რთულად, რომ არცთუ ჭკვიანი კომენტატორების თქმით, კანტი სიცოცხლის ბოლო წლებში, როცა ძალა აზროვნებისა ეცლებოდა, მხოლოდ უსასრულოდ და უხეიროდ მეორდებოდა. მაგრამ, მას სურდა მოეხელთებინა თავისი აზროვნების ფასკუნჯი, რომლისაც თავადაც ცუდად ესმოდა და ამას გულახდილადაც აღიარებდა. ერთ-ერთ წერილში, უცაბედად წყვეტს რა რთულ ფილოსოფიურ პასაჟს, ის ამბობს: აი, ხედავთ, რა ცუდად მესმის საკუთრი თავის… სხვებს, რა თქმა უნდა, ესმით მეტად, ვარაუდობდა რა, რომ მას ერთი და იგივე აზრი უმწეოდ უტრიალებდა ერთ ადგილზე. თუმცა ისტორიამ აჩვენა, რომ კანტი იყო მართალი, როცა ებრძოდა თავის აზრებს და ვერაფრის დიდებით ვერ იხელთებდა მათ. ასეა, ვინაიდან, თუ რაღაც ვერ გაიგო კანტმა, მაშინ სხვები საერთოდ ვერაფერს ხვდებოდნენ, იმიტომაც „Opus postumum” ჩარიცხეს მისი ნაშრომები ყველაზე არასაინტერესო ნაშრომთა ნუსხაში…
მე დავარქვი ამ მოხსენებებს ვარიაციები. ეს კი ნიშნავს, რომ ჩვენ უნდა ავიღოთ სიტყვები, ტერმინები და კანტისეული გამონათქვამები მხოლოდ ისე, როგორადაც ისინი ჟღერენ აკორდში. მხოლოდ აკორდებში გააჩნიათ აზრი მასთან ისეთ სიტყვებს როგორიცაა: „მხოლოდ“, „უკვე“, „ხომ“. მაგ., როცა კანტი ამბობს: სივრცე და დრო ხომ მხოლოდ იდეალურია, იგულისხმება ქვეტექსატად — მხოლოდ ადამიანურია, ე.ი. მიმართებაში არიან ადამიანის არსებასთან. ან როცა ის წერს, რომ ნივთებს არ შეიძლება გააჩნდეთ თავიანთი დრო და სივრცე, ამ დროს სიტყვით „თავისი“ აკორდში მხედველობაში მიიღება რაღაც. ცალკეულ ფილოსოფიურ ტერმინში არ ძევს ის, რაც მას თან სდევს იმ აკორდში, რომელშიც ჩვენ უნდა ავიღოთ კიდეც კანტისეული აზრი — მხოლოდ ამ შემთხვევაში იქნება ის გაგებული ადეკვატურად ჩვენს მიერ. გარდა ამისა, ჩვენ უნდა შევეცადოთ სიტყვათა და ტერმინთა ტექსტის ბადის თვლებიდან ისეთნაირად, იმ სახით, ამოგდებას, რა სახითაც მოიაზრებდა მათ კანტი და გადავიტანოთ ისინი სხვა შეთანხმებულობაში. ეს ჰგავს ატომიდან ენერგიის გამოთავისუფლებას, რომელიც შედგება ორი ოპერაციისგან: გამოთავისუფლება და მიმაგრება რაღაც სხვაზე — რათა ენერგიამ შეძლოს სხვა კავშირებთან, სხვა ელემენტებთან მოჭიდება ისე, რომ თავისთავადობა არ დაკარგოს, მაგრამ საკუთარი რაობა სხვაგავრადაც გამოხატოს. ჩვენ არაფერს დავუმატებთ კანტისეულს, არამედ მხოლოდ გამოვანთავისუფლებთ მისგან რაიმეს. აზრზეც ხომ იგივე კანონები ვრცელდება, რაც ცხოვრებაზე. ბევრი რაიმესთვის უნდა იყოთ ცოცხალი. თუ ჩვენ ვართ ცოცხალი, მაშინ კანტიც ცოცხალია, და პირიქით, თუ კანტი ცოცხალია ჩვენთვის, მაშინ ცოცხლები ვართ ჩვენც.
კანტთან ვხვდებით ერთ ძალზე უცნაურ ფრაზას. ის იმდენად აფორისტულად და გლუვადაა შესრულებული ენობრივად, რომ სწორედ მისი სილამაზისდა გამო აზრი ვერ ყოვნდება, სხლტება მასზე და ჩვენც მივდივართ მისგან. ფრაზა ასეთია: „სული (არა მეტყველება), აღვსებული გრძნობა, არის უდიდესი სრულყოფილება“ note 2. „აღვსებულ, აღსასვსე გრძნობაში“ კანტს, ცხადია, მხედველობაში არ ჰქონდა მგრძნობელი სული. ის გულისხმობდა ადამიანის მდგომარეობას, რომელიც მაქსიმალურად დიდხანს იმყოფება დაძაბულობის მდგომარეობაში, აღქმის ინტენსივობისა და აზროვნების კონცენტრირების მდგომარეობაში. კანტს ესმოდა, რომ თავად გრძნობებით აღსავსე სული, როგორც მოვლენა, წარმოადგენს სასწაულებრივ და დაუჯერებელ ხდომილებას ამ სამყაროში. ჩვენ ხომ ძალიან ხშირად, იქ სადაც უნდა ვაზროვნებდეთ, უბრალოდ ჩლუნგად ვდგავართ საგანთა წინაშე და შევცქერით მათ. ან ვდგავართ იმ ადამიანთი წინაშე, რომლებთან შეხვედრამაც უნდა აგვაღელვოს (ისინი ფლობენ თვისებებს, რომელნიც აბსტრაქტულად კოორდინირებული უნდა იყოს ჩვენში აღმოსაცენებელ მღელვარებასთან), — მაგრამ ჩვენს სულებში უდაბნოა, იქ არაფერი აღმოცენდება. მაგ., პაემანი, რომელზეც წლების მანძილზე ოცნებობდი, ბოლოს და ბოლოს შედგა — და არაფერიც არ მოხდა, მოწყენილობაა, გსურს, რომ ეს პაემანი მალე დასრულდეს. მაშინ მართლაც იგებ, რომ სული, აღსავსე გრძნობით უდიდესი სრულყოფილებაა, და რომ კანტისთვის ეს უბრალოდ ფრაზა კი არაა, არამედ ხდომილება სამყაროში, რომელის რომელიღაც პირობა არ ემთხვევა სულის განცდისეულ შინაარსს. მაგ., სამიჯნურო მღელვარებას გააჩნია თავისი შინაარსი, მაგრამ არსებობს აგრეთვე მღელვარების პირობანი, რომელნიც არ ემთხვევიან მის შინაარსს. სხვათა შორის პრუსტს ამასთან დაკავშირებით აქვს მშვენიერი ჩანახტი. ახალგაზრდა პრუსტი ოცნებობს მასზე, თუ როგორ გაისეირნებს ეტლით ბულონიის ტყეში ქალბატონთან ერთად. და იქვე აღწერს თავისი სურვილის აღსრულების პერსპექტივას: ის მართლაც ზის ეტლში, გვერდს უმშვენიერებს ულამაზესი ქალბატონი, მაგრამ არაფერი ხდება, არც სიხარულია და არც მღელვარება…
კანტის ფილოსოფიაც შედგება იმ შინაარსთა პირობების მოაზრებაში რომელნიც არ ემთხვევიან თავად შინაარსს, რომელნიც უჩინარნი არიან და გადადიან უკანა პლანზე მაშინ, როცა შინაარსი ხდომილებად რეალიზდება. ჩვენ, ჩვეულებრივ, ამხდარ შინაარსს აღვიქვამთ ისე, თითქოს ეს ასეც უნდა იყოს, რაღაც ჩვეულებრივად და გამოვხატავთ მას საგნობრივი ტერმინებით, ანუ ვაზროვნებთ მასზე თვით შინაარსის ტერმინებით, — ხოლო ფილოსოფოსებს ესმით, რომ არსებობს კიდევ რაღაც სხვა. მაშასადამე, ჩვენს წინაშე დგას ამოცანა გრძნობებით აღვსილი სულის აღდგენისა, ის კი განფენილა ტექსტის კრისტალებში, განვრცობილა ჰორიზონტალურ სიბრტყეში გადმოცემის გრძელ ლენტად, გაქვავებულა მასში და, რა თქმა უნდა, გაუჩინარებულა. მაგრამ კანტი ჭვრეტდა თავის ცოცხალ სულს, ამიტომაც მეორდებოდა, ცდილობდა რა გამკლავებოდა აზრებს მაშინ, როცა უკვე აღარ ჰყოფნიდა ძალები.
კანტი ზრდილობიანი ადამიანი იყო. ზრდილობიანობის ერთერთი ფორმა კი არის ის, რომ — საზოგადოებაში ძალზე ბევრი არ უნდა ისაუბროთ საკუთარ თავზე. ის ამ წესს იცავდა და, როგორც ცნობილია, არასოდეს უკითხავდა მსმენელებს თავის ფილოსოფიას, ასრულებდა რა საუნივერსიტეტო პედაგოგის, ახალგაზრდათა აღმზრდელის პროფესიონალურ დანიშნულებას. ასე ის იქცეოდა ზრდილობიანობის გამოც. როცა კანტს ეხება საქმე ეს მუდამ უნდა გვახსოვდეს, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ საქმე ეხება კლასიკურ დროსა და ხალხს — როცა ჯერ კიდევ ესმოდათ და გაეგებოდათ რაღაც. ეს იყო უბრალო და მყარი შეხედულებების მქონე ხალხი. მაგ., მონტესკიეს უბრალო, რჩეულ დაკვირვებებზე დაყრდნობით და მოკრძალებული, კრისტალურად წმინდა ფორმით ესმოდა საზოგადოებისა, რომელისაც მომდევნო დროის თეორეტიკოსთა უმრავლესობას ძალზე ცოტა რამ თუ გაეგებოდა. ამით კლასიკური ეპოქა განსხვავდებოდა მომდევნოთაგან. მაგ., მე-19-ე მე-20-ე საუკუნეების სოციოლოგიური თეორიებისაგან, რომელშიც მეფობს სიტყვათა ქარიშხალი, მასში აღარ ჩანს ის უბრალო გაგება, რომელიც ჰქონდა მონტესკიეს, მონტენს, კანტს. შემთხვევითი როდია, რომ კანტს ახასიათებს აზრების გადმოცემის ერთგვარი ფრანგული ფორმა, განსაკუთრებით კი იმ შემთხვევებში, როცა ის წერდა რაიმე საკითხის ნათელსაყოფად უბრალო, პატარა ესეს, რაიმე დეტალის ამხსნელ წერილს ან გამოხმაურებას აკადემიის მომართვაზე… რა თქმა უნდა, „წმინდა გონების კრიტიკაში“ მისი აზრები იგება და მოძრაობს ძალზე რთულად, რაც ამსხვრევს ფრაზათა ჰარმონიასა და სილამაზეს, მაგრამ იქ, სადაც კანტი საკუთარ თავს გამოხატავს უშუალოდ, სადაც ის არ ისახავს მოუხელთებელი ფასკუნჯის მოხელთების ამოცანას — იქ ის ძალზე ელეგანტურია გამოთქმებში, იქ ის ძალიანაც ფრანგულია.
კანტის შემდგომ იწყება ჩემთვის საძულველი ეპოქა, ეპოქა თვით გერმანული ფილოსოფიისა. კანტი ამ ზრით არაგერმანელი ფილოსოფოსია. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ კანტი არ იყო მიჯაჭვული თავის მიწა-წყალთან და არ აზროვნებდა გერმანული ენის წიაღში. მაგრამ, მის დროს ჯერ კიდევ არ იყო „ერის“ ცნება და მით უმეტეს ეროვნული ფილოსოფოსები (ნაციონალ-ფილოსოფოსები), ანუ იდეოლოგები, რომელთაც სიტყვათა უთავბილო ბარახაბრუხით სურდათ გაძღოლოდნენ ერს წინ. მრავალ ცრურწმენათა და დოგმათა შორის, რომელთაც მიაწერენ კანტს და გვიშლიან ხელს მისი თხზულებების გაგებში არის კანტის ფილოსოფიის გამოცხადება რაღაცის საწყის საფეხურად. ამ უკანასკნელის ფორმულირება შემდეგნაირად ჟღერს: კანტი არის ფუძემდებლი გერმანული კლასიკური ფილოსოფიისა, გერმანული კლასიკური იდეალიზმისა. თუმცა კანტზე არ ითქმის, რომ ისაა აბრაამი, რომელმაც შვა ისააკი. ის არ იკავებს არავითარ ადგილს, ვთქვათ პეპელასავით, ევოლუციის გარკვეულ ეტაპზე.
კანტთან საქმის დაჭერა სასიამოვნოა არა მხოლოდ იმიტომ, რომ შეუძლებელია მისი მოთავსება ერთგვარ უჯრედში, არამედ იმიტომაც, რომ ეს ფილოსოფოსი აზროვნებდა მასში, რაზეც აზროვნებდა (ჩვენ კი საბოლოო ჯამში ყოველთვის ვაზროვნებთ კონკრეტულ საგნებზე), აზროვნებდა არცოდნის შუქფენით ცოდნადზე. ის ცოდნადი, რომელსაც იგი გადმოგვცემს, რისი მოხელთებაც მან მოახერხა, ყოველთვის მოცულია შარავანდედით, ატარებს არცოდნის შუქჩრდილს, ერთგვარ ღია სივრცეს, და მხოლოდ ამ სივრცის ფონსა და შუქზეა ის თავად ცოდნადი და წარმოადგენს კანტის აზრს. ეს განაპირობებს სიიოლის ჩვენში გაჩენილ განცდას, როცა ჩვენ გვეძლევა იმედი იმისა, რომ თუ ჩვენ რაიმეს გავიფიქრებთ კანტთან დაკავშირებით და ეს გაფიქრებული არ იქნება იმის მსგავსი, რასაც წერს კანტი, მაინც, მიუხედავად ამისა, ჩვენი გაფიქრებულიც აღმოჩნდება კანტისეული აზრი, იმიტომ, რომ კანტისეულ აზრებს ყოველთვის არამიწიერი შუქი მოსავს. ის გულისხმობს არამიწიერს და არცოდნადის შიგნით ახდენს იმის ფორმულირებას, რის ფორმულირებასაც ახერხებს; სხვაგვარად რომ ვთქვათ, აფორმულირებს ყოველთვის არცოდნადის შარავანდედის გათვალისწინებით და ამის წყალობით ყოველთვის ტოვებს ადგილს ჩვენი აზრებისთვისაც. კანტთან დაკავშირებული ჩვენი აზრები ადვილად გადამოწმებადია. აზრებიც ხომ რეალური ემპირიული მოვლენაა, და როგორც რეალური მოვლენა ის ექვემდებარება გაგებადობის, ან ანტელიგიბელურობის კანონს. თუ მე, არ ვცვლი რა ad hoc ახსნა-გაგების რომელიმე პრინციპს, მაშინ საკუთარ თავთან წინააღმდეგობაში მოსვლის გარეშე, შევძლებ ჩაწვდომას, შევძლებ კანტის სრულიად განსხვავებულ აზრებს მივუჩინო გონივრული ადგილი და არ დამეშალოს ნაგვის გროვად, ე.ი. შევქმნი ერთგავრ კოსმოსს ან ჰარმონიას, — აი ამ შემთხვევაში გაგება იქნება მართებული. თუკი თავად აზრები წარმოადგენენ ემპირიულ ფაქტებს და ჩვენ გაგვაჩნია ამგავარი აზრების ერთობლიობა, მაშინ ჩვენ შევძლებთ ჩვენს მიერ წვდომილ-გაგებული გადამოწმებას და ამის საზომი იქნება ის, თუ რამდენად ნათელ კავშირში მოვლენ ეს აზრები ერთმანეთთან, რამდენად დაიკავებენ ისინი თავიანთ ადგილს, რამდენად არ წარმოიქმნება წინააღმდეგობა და რამდენად არ დაგვეშლება ისინი თვალსა და ხელს შუა, რამდენად შეკავშირებულად შეძლებენ ისი ყოფნას, რამდენად არ დაიჭირვებენ სიმყარის შენარჩუნებისთვის განსვავებულ ad hoc ჰიპოთეზებს. ჩვეულებრივ კანტს მოიხსენიებენ „კრიტიცისტად“. მაგრამ, კანტის ფილოსოფია კრიტიკულია არა იმ მცდარი აზრით, რომელიც დადგინებულია სხაელმძღვანელოებში და რომელ გაგებასაც ხშირად ვემხრობით ხოლმე. ეს კრიტიციზმია ძალზე ფართო და უცნაური გაგებით, რომელიც მოსახელთებლად ძნელია, თუმცა ინტუიციურად იოლი გასაგებია, თუ ამ უკანასკნელს ჩავაყენებთ აზრიან კავშირში ჩემს მიერ ახლახან შემოღებულ წესთან. ვთქვათ, შეიძლება თუ არა, რომ ხლებნიკოვს ვუწოდოთ კრიტიცისტი? არა და კანტიც იგივე სამუშაოს ასრულებს, რომელიც ასევე ძევს ფილოსოფიის შესაძლებლობათა სფეროში, მის საშუალებებსა და ფილოსოფიურ ენაში როგორც ასეთში. ისევე როგორც ხლებნიკოვის საგანს წარმოადგენდა პოეზიის საშუალებანი ზოგადად, და არა ცალკეული, კარგი ლექსებისა და პოემების წერა — მასთან ესეთ რამეს პრაქტიკულად ვერ შეხვდებით, — კანტის წიგნებიც ასეთივე ულამაზოა, მახინჯი და დაუსრულებელია, გარდა, როგორც ზემოთ ითქვა, პატარა ესეებისა. მის ყველა დიდ წიგნში ხდება განმეორებითი გადმოცემა სხვა დიდი წიგნების ამა თუ იმ ნაწილებისა. ვთქვათ, არ შეიძლება იკითხო „წმინდა გონების კრიტიკა“ თუ პარალელურად არ კითხულობ „განსჯის უნარის კრიტიკას“ ან „ პრაქტიკული გონების კრიტიკას“. მაგრამ სწორედ ეს უსასრულო შრომაა აზროვნება ფილოსოფიის შესაძლებლობებზე, მის საშუალებებზე, შრომა იმის მოაზრებაზე თუ როგორაა ნაგები ფილოსოფიური ენა და რა ძალგვიძს ფილოსოფოსობით. შევთანხმდეთ, რომ კანტის კრიტიციზმს გავიგებთ სწორედ ამგავარად.
მე შემოვიტან კიდევ ორ დოგმატურ წანამძღვარს. დოგმატურს ვგულისხმობ ბრჭყალებში, რამეთუ უნდა ვეცადოთ, რომ დოგმატური წანამძღვრები ჩვენს მუშაობაში საერთოდ არ იყოს, უნდა ვეცადოთ, რომ კანტთან ისე ვიქონიოთ საქმე, თითქოს კანტზე გავლით, კანტის მეშვეობით გვქონდეს საქმე საკუთარ თავთან. ეს იქნება მცდელობა რეალური განცდისა, მცდელობა კანტის ისე წაკითხვისა, თითქოს ის წერდეს ჩვენზე — ჩემზე, თქვენზე. მაშასადამე, ჩვენ არ განვარჩევთ „კრიტიკამდელი“ და „კრიტიკული“ პერიოდის კანტს. კანტი — ეს ცოცხალი ორგანიზმია, მწარმოებელი ორგანიზმია, ხოლო ორგანიზმს, თუ ის ორგანიზმია, გააჩნია უფლება, სამოცი წლის ასაკში ისეთი რამ განახორციელოს, თითქოს მას მხოლოდ ოცი წელი შესრულებოდეს. ორგანიზმს ვერ განვუწესებთ ეტაპებს, რომელიც მან თანმიმდევრობით უნდა გაიაროს. ეტაპები ხომ განუმეორებელია, ანუ რომელიმე მათგანი არის რა გავლილი — მისი განმეორება აღარ შეიძლება. მაგრამ, კანტს ეს შეეძლო. ე.ი. ჩვენ საქმე გვაქვს ორგანიზმთან.
მერე მეორე, მე მსურს თქვენი ყურადღება მივაპყრო ერთ მეტად უცნაურ დეტალს. პირველი შრომა კანტისა — „განაზრებები სასიცოცხლო ძალების ჭეშმარიტი შეფასებისთვის“ — და შემაჯამებელი ბუნებისმეტყველებითი ნაშრომი — „ზეცის თეორია და საყოველთაო ბუნებრივი ისტორია“ — დაიბეჭდა შესაბამისად 1746 და 1755 წლებში. ისე ჩანდა, თითქოს მათ არავითარი კავშირი არ ჰქონდათ ფილოსოფიასთან. საკუთრივ ფილოსოფიური ნაშრომები კანტისა ჩნდება 1955 წლის შემდეგ, რომლებიც ასე ვთქვათ სასწავლო ნაშრომებია — დისერტაცია, თხზულება დაწერილი აკადემიის გამოცხადეული კონკურსისთვის, ანუ ნაშრომები გადმოცემული მაშინდელი ტრადიციული სასწავლო ურთიერთობების ფორმით. იუმის შრომები კი გამოიცა გაცილებით ადრე, ოცდაათიან წლებში. კანტის მიერ მათი გაცნობა უნდა დათარიღდეს გამოსვლიდან ორი-სამი წლის შემდგომი პერიოდით. ამგვარად ჩვენ ვდგებით უცნაური ვითარების წინაშე. კანტისავე სიტყვებით რომ ვთქვათ, იგი დოგმატური თვლემისგან იუმმა გამოაღვიძა. ეს, ცხადია, უცნაური გამოღვიძებაა: იუმის წიგნი აკაკუნებს მთვლემარეს ცნობიერების კარზე რამდენიმე ათეული წელი. ადამიანმა წაიკითხა იუმი ათწლეულების წინ და გამოღვიძება კი მოხდა უცაბედად ეხლა. რა თქმა უნდა ეს სისულელეა. უბრალოდ კანტის შემთხვევაში ჩვენ საქმე გვაქვს რაღაც ისეთთან, რაც იმყოფება უწყვეტ და უსასრულო მუშაობის პროცესში.
ეს ისაა, რასაც საკუთარ თავზე, ექნება რა მხედველობაში თავისი დაუსრულებელი წიგნი „ფენიგანის სამძიმარი“, ძალზე წარმატებულად იტყვის ჯოისი მე-20-ცე საუკუნეში. მეგობრებთან მიმოწერაში მან ამას უწოდა საიდუმლო ღვთისთანამოქმედება, რომლითაც კავდებოდა შინ და რაც ხდებოდა მის თავში, — work in progress, შრომა კეთება-მოქმედების მდგომარეობაში. სიტყვა “progress” აქ გადმოგვცემს რაღაც მოძრაობითს, საქმითს. ასეთივე იყო კანტის შრომა, რომელიც ხატოვნად შეიძლება წარმოვიდგინოთ როგორც ერთი დახვეული ლენტის უსასრულო გაშლა. ძალიან ხშირად კანტი ახორციელებდა პირველ მცდელობას, მერე მეორეს, მესამეს და მესამე ჯერზე უფრო გასაგებად გამოისახებოდა ის, რაც ნაცადი იყო პირველ ჯერზე. ამიტომ ჩვენი მეორე დოგმატური წანამძღვარი მდგომარეობს იმაში, რომ ჩვენ კანტის ყველა „კრიტიკას“ ვიღებთ როგორც ერთ ნაშრომს, ერთ სამყაროს. ეს ყველაფერი ახალი ცდებია, არავითარი „ქანდაკებები“, დასრულებული ნაწარმოებები კანტს არ გააჩნია. როგორც არ გააჩნია პოემები და ლექსები ხლებნიკოვს.
ჩვენთვის უფრო მეტი და მეტი რამ გაიხსნება კანტთან, თუ მის ტექსტებს შევხედავთ ერთი მოულოდნელი პოზიციიდან (რომლის დასაბუთებაც შესაძლებელია) — კანტი ეკუთვნის იმ ფილოსოფოსთა რიგს, რომელთაც არ აქვთ სისტემა. არ არსებობს კანტის სისტემა. თუ, რა თქმა უნდა, „სისტემაში“ ვიგულისხმეთ ამ სიტყვის მკაცრ მნიშვნელობას. კანტთან არ მოიპოვება რაღაც მის მიერვე გამოყოფილ-გამორჩეული მოვლენა, მსგავად იმისა რასაც ჰეგელი „მსოფლიო გონის“ ცნებით მონიშნავდა, ან შელინგი — „მხატვრული გენიის“ ცნებით, რომელთაგანაც მათ გამოყავდათ და რომელთა შუქ-ჩრდილის ფონზეც ერთიანდებოდა ყველაფერი. სისტემა — ესაა რაღაც ისეთი, რაც გამოყვანადია ერთი რომელიღაც პრინციპიდან, რომელიც ძევს სისტემის საფუძვლად. კანტთან კი ისეთი მოვლენა, რომლითაც ის ისარგებლებდა, მსგავსად უნივერსალური გასაღებისა, სისტემის ერთდროული აგებისა და ახსნისთვის, არ შეინიშნება, ამიტომ არ მოიპოვება არც სისტემა. და აი, იმის გასაგებად, რაც ძევს ჩვენს წინაშე უსისტემოდ, შეგვიძლია ეპიგრაფად წაუმძღვაროთ სამი სიტყვის შეთანხმება, გაღერებული კანტის ნაშრომში „გონითმხილველის ზმანებანი განმარტებული მეტაფიზიკოსის ზმანებებით“ : თვითცნობიერების მაკავშირებელი ძალა. მე ამ შეკავშირების ქვეშ იმწამსვე წარმომიდგება ხატი ენერგეტიკულად დამუხტული ელემენტების ერთგვარი მასისა, რომელნიც, თუ არ არიან მოყვანილი კავშირში, აგაფეთქებენ ან შენ ან გარემომცველ სამყაროს და აქცევენ ყოველივეს ნაფლეთებად. ის, რაც მათ კრავს მძლავრ ერთეულად, რომელიც ასხივებს ენერგიას, არის კიდეც თვითცნობიერების მაკავშირებელი ძალა. როცა ეს უკანასკნელი შეასრულებს ხოლმე თავის საქმეს, მაშინ ტექსტი ასხივებს კოჰერენტულ ნათელს.
საინტერესოა, რომ, ადგენდა რა რეცენზიას ჰერდერის მსოფლი ისტორიისადმი მიძღვნილ ნაშრომზე, კანტს არ მოუკლია სიამოვნება იმისა, რომ სრულად ჩამოეწერა ჰერდერის თხზულებათა მთელი სატიტულო ჩამონათვალი — თხზულებათა დასახელება, გამოცემის ადგილი და დრო, და ყველა მათგანის ეპიგრაფებიც კი. რეცენზიისთვის ეპიგრაფთა სრულ ჩამოწერას, რა თქმა უნდა, არ ჰქონდა არავითარი აუცილებლობა. კანტს ამ შემთხვევაში მართავდა საკუთარი ძირითადი შინაგანი ფორმა, რომელიც ორგანიზებულია თვითცნობიერების მაკავშირებელი ძალის გარშემო. ჰერდერის ერთ-ერთი ეპიგრაფი, მოყვანილი რომაელი პერსიუსის პოეზიიდან, ჟღერს ასე: „შეიმეცნე ის, თუ რა ადგილი გაგიმწესა ღმერთმა შენ ადამიანთა შორის“. აქ ჩანს კანტი. ის გაკვირვებული იცქირება ირგვლივ, უყურებს ხალხს (ზოგჯერ მეჩვენება, რომ ის ჩვენც გვიმზერს), რომელთაც სურთ, რომ სამყაროში ღმერთი იყოს თავისთავად, დამოუკიდებლად მათი ზნეობრივი ძალისხმევისგან, დამოუკიდებლად იმ მოძრაობითი ტრაექტორიის მოხაზვისგან, რომელიც უნდა განახორციელოს მათმა თვითცნობიერების მაკვშირებელმა ძალამ. ის ხედავდა, რომ ხალხს სურდა სამყარო ყოფილიყო მოწყობილი მათ მოვლინებამდე, მათ გარეშე და მათ შემდგომაც ისევე საიმედოდ; ამის შემყურე კანტს ვერ გაეგო, თუ როგორ შეეძლოთ მათ ამვარი რამე ეგულისხმათ. როგორ შეეძლოთ სამყაროს ამგვარად მომწყობი ღმერთის ხატის წარმოდგენა. მე ხომ, ვმოძრაობ რა თვითცნობიერების მაკავშირებელი ძალის ტრაექტორიით, ვარ სამყაროს ის ელემენტი, რომლის გარეშეც ეს სამყარო საერთოდაც არ იქნებოდა. სამყარო არის სწორედ ის, რაც იქმნება იმის ძალით და იმის შემდგომ, რაც ყოველი ჩვენგანი პირნათლად შეასრულებს აღთქმას: „შეიმეცნე ის, თუ რა ადგილი გაგიმწესა ღმერთმა ადამიანთა შორის“.
ერთხელ მე ამარელვა ერთმა მოულოდნელმა ფრაზამ. კენიგსბერგელმა ობივატელებმა ქუჩაში მიმავალ კანტს შეარქვეს „კოხტა-მაგისტრი“. სიტყვა „კოხტა“ მემომეჩვენა სრულიად შეუფერებელი კანტისთვის, რომელსაც ჰქონდა გალეულ სხეულზე დადგმული შეუფერებლად დიდი თავი. მაგრამ შემდგომ მე მივხვდი: რომ კანტს ამასთანავე გააჩნდა ძალზე მართებული, გამომხატველობითი, განსულიერებული სახის ნაკთები და დიდრონი ცისფერი თვალები. მათ, ვისაც ჩაეხედა ამ თვალებში, ეჩვენებოდა ისინი დიდად, ვიდრე სინამდვილეში, იმიტომ, რომ მათი ფერი იყო საოცარი, იშვიათი ეთერულ-ცისფერი და მსუბუქად დაცრემლილი, რაც ამძაფრებდა მათ ბრწყინვალებასა და გამჭოლობას. თანამედროვეთა გადმოცემით, კანტს ჰქონდა მანერა, საუბრის დროს უცაბედად შეეხედა მოსაუბრისთვის და „გადაეყლაპა“ ის ამ თვალებით. კარამზინმა, რომელიც, როგორც ცნობილია, მოგზაურობდა რა ევროპაში, შეიარა კენიგსბერგში (ხოლო იმ დროის მოგზაურები თავს ვალდებულად თვლიდნენე, რომ გაეცნოთ ადგილობრივი ჯენტლმენები), დაწერა, რომ ვალდებულად იგრძნო თავი და მოინახულა კანტი. ის შეიპყრო მომხიბვლელობამ იმ ზრდილი, მიმზიდველი არსებისა, რომელიც წარსდგა მის წინაშე. ეს არსება იყო სახელოვანი სწავლული და ფილოსოფოსი, ანუ „გალეული-პედანტი“, კანტი. მე მსურს ყოველივე ეს გავაერთიანო კიდევ ერთ, კანტის სულიერ იერზე ხაზგამსმელ დეტალთან. ახალგაზრდობაში მე როგორღაც ჩამწვდა ერთი სიტყვა რომელიც ჩაეწნა ჩემში თანდათან ჩამოყალიბებულ წარმოდგენას კანტზე და, შესაძლოა, დიდათაც დამეხმარა ამ მიმართულებით. ესაა სიტყვა „კოსმოპოლიტი“, მსოფლიოს მოქალაქე ამ სიტყვის უბრალო და კეთილშობილური გაგებით. თავისი სულისა და ორგანიზმის უმცირესი რეაქციებითაც კი კანტი გახლდათ მსოფლიოს მოქალაქე, კარგად აღრზდილი და თავაზიანი. ითვლება, რომ მისი მორალი რიგორისტულია, მაგარამ ეს მორალი ფორმირდებოდა იმ ადამიანის მიერ, რომელიც არასოდეს და არავიზე ამბობდა ავსა და საძრახს. თუკი მის თხზულებებში გვხვდება პოლემიკური გადახვევეანი ეს მხოლოდ და მხოლოდ პოლემიკური გადახვევაა და მეტი არაფერი, ანუ ესაა გადმოცემის ან დისკუსის ჩვეულებრივი ფორმა. კანტი იყო ადამიანი, რომელიც არასოდეს ახმოვანებდა თავის ფილოსოფიას, არ იყენებდა თავის განსწავლულობასა და ტრიბუნას იმისთვის, რომ გარშემომყოფთათვის მოეხვია იგი თავს. ის იყო აბსოლუტური არისტოკრატიზმის, თავაზიანობის, მომხიბვლელობისა და ვალდებულების გრძნობის მატარებელი ადამიანი. ბევრ რამეს ის არ ამბობდა სწორედ თავაზიანობის გამო. თავაზიანობა და ზრდილობა კი არის ისეთი რამ ჩვენში, რომლის გარეშეც იძულებითი ურთიერთობა გადიქცევა ხოლმე ჯოჯოხეთად.
კანტი ჩემთვის არის — კოსმოპოლიტური ევროპის გონითი ყოფის ელემენტი, ევროპისა, სადაც და მხოლოდ სადაც აღორძინების ნაზვირთალებზე წარმოიშვა მაღალი საზოგადოების ცივილიზებული ფენა. კანტი გრძნობს მიკუთვნებულობას სწორედ ამ ფაქიზი ცივილიზებული ფენისადმი. გამომდინარე აქედან, გრძნობდა ის აბსოლუტურ ვალდებულებას ახალგაზრდა თაობებისთვის განათლების გადაცემისა, რომელთაც სურდათ ამ განათლების მიღება და სასიკეთო საქმისათვის მისი გამოყენება. კანტი მსხახურებდა თავაზიანობის აბსოლუტურ ვალდებულებას, იძლეოდა განათლებას და აქედანაა წარმოდგენა მის თითქოსდა სისტემურობაზე, რამეთუ ის უსასრულოდ კითხულობდა ფილოსოფის კურსებს, ეყრდნობოდა რა, სკოლურ დასაბუთებასა და არგუმენტაციის დისპუტურ დასახსვრას. ოღონდაც, ისევ ვიმეორებ, ეს არაა სისტემა, არამედ ესაა არგუმენტირების ფორმა და საშუალება, თანაშეგუება იმ გზებისადმი, რომლითაც მიემერთებოდა აღზრდა და განათლება. აი ამ ხსენებულ ფორმაში, როგორც მკვრივ ჭუპრში, განთავსებულა სუსტი სხეული, ამ უკანასკნელში კი კეთილი და ნაზი სული. ამასთანავე ეს სისუსტე და სინაზე მოკლებულია მოდუნებულობასა და სენტიმენტალობას, რამეთუ თუ საქმე ეხება ფიქრს, აქ კანტი სრულიად უტეხი და შეუვალია. რაც არ უნდა გვსურდეს, რაც არ უნდა გვაღელვებდეს, როგორი ზრახვანიც არ უნდა გავამოძრავებდეს ჩვენ, როცა რაღაცას გამოვთქვამთ, როცა ვღელავთ, ვმოქმედებთ — საქმის ვითარება არის სწორედ ასეთი. სწორედ აქ ფეთქავს კანტის ფილოსოფიის ნერვი. კანტი თითქოს განზავებულია საკუთარი აზრთადენის შუქში; მისი სხეული იყო საოცრად შემგუებლური იმისადმი, რომ გაეხანგრძლივებინა სიცოცხლე ამ შუქთაფრქვევისა. ცხადია, სხეულის გარეშე ეს შუქი ჩანავლდებოდა, მაგრამ ის წარმოადგენდა მინიმუმს იმისთვის, რომ ამ შუქს ეციალა. უკვე ავადმყოფობის ჟამს, როცა ის ვეღარ დგებოდა ფეხზე და ზოგჯერ ეცემოდა, კანტი ირონიულად ამბობდა: „მსუბუქ სხეულს არ ძალუძს ძლიერად დანარცხებაო“. ეს ფრაზა ნაპერწკლისებურად გამოასხივებს კანტიდან ძალზე ბევრს.
კანტი ჩვენთვის საინტერესოა პირადულადაც. ფიხტე კი, მაგ., ჩემის აზრით, არასაინტერესოა. არ არსებობს ადამიანი, რომელსაც დააინტერსებდა ფიხტე ან ჰეგელი პირადულად. კანტი კი სულ სხვაა, ჩვენ გვინდა გავიგოთ როგორ გამოიყურებოდა, როგორ ცხოვრობდა ის ყოველდღიურად. და ამ დაინტერესებაში ადგილი აქვს საიდუმლოებას. დავინტერესდებით რა იმ განსხვავების დადგენაში, რაც კანტს გააჩნდა სხვა პერსონებთან მიმართებაში, ჩვენ უეცრად აღმოვაჩენთ საოცარ გარემოებას — კანტის ცხოვრებაში არაფერიც არ ხდებოდა. თუ პირადულის ინტერესის ქვეშ გვესმის ერთგვარად დრამატული შემთხვევები, რომლებიც გარდახდა კანტს, ჩვენ გაკვირვებულები დავრჩებით — მის ბიოგრაფიაში ამგვარი არაფერი ხდებოდა. კანტი გაუსვლელად ცხოვრობდა კენიგსბერგში, არ იყო დაოჯახებული და ცხოვრობდა სრულიად ზომიერად. თუმც დაოჯახების წინააღმდეგი კანტი არ ყოფილა, მაგრამ, როგორც გერმანელები იტყვიან, მას ახასიათებდა Widerwillen, ანუ ერთგვარი უხალისობა და შებოჭილობა. ის ორჯერ უნდა დაქორწინებულიყო, მაგარამ სანამ მან “ფეხი ითრია“ და სთხოვა ხელი ქალბატონს ისინი გათხოვდნენ. კანტისთვის დაცდა, ცხადია, არავის შეეძლო. არადა ეს სიტყვები თავად მას აქვს ნათქვამი, რომ ყველაზე დიდი შთაბეჭდილება, რომელიც ერთმა ადმიანმა შეიძლება მოახდინოს მეორეზე, ესაა შთაბეჭდილება გამომწვევი ორი გრძნობისა — ან სიყვარულისა ან მოწიწებისა. ქალი კი ითავსებს თავისში ერთსაც და მეორესაც, და შთაბეჭდილება, მიღებული ქალისგან, არის ერთ-ერთი უდიდესი შთაბეჭდილება ამ სამყაროში. და ამას ამბობდა უმწიკვლო და შინაბერა კანტი.
ამაშია, ამავდროულად ამ ადამიანის გამოცნობის გასაღებიც. კანტი არის ადამიანი აბსოლუტური სიცოცხლისუინარიანობის, განცდის, შთაბეჭდილების მიმღები და მატარებელი ცოცხალი წარმოდგენებისა და წარმოსახვისა. ას ყველაფერი მასში იმდენად მძაფრი იყო, რომ მას აღარც კი სჭირედებოდა, რომ ყოველივე ეს რეალურად გამოეცადა (აკი ვამბობდი, რომ მის ცხოვრებაში არაფერიც არ ხდებოდა მეთქი), რათა მოეხერხებინა ამ მოვლენათა შემეცნება (ცხადია, არ იგულისხმება აბსტრაქტული ცოდნა), მაგრამ, მეორეს მხრივ, სწორედ ამ ჩამოთვლილი თვისებების მძაფრად ფლობის გამო უწევდა მას საკუთარი თავის ხელში მკაცრად აყვანა. კანტს ძალიან ეშინოდა თავისივე სიცოცხლისუნარიანობისა და შთაბეჭდილებებისა, რამეთუ ეს უკანასკნელნი იყვნენ იმდენად ცოცხალნი, რომ ერთბაშად და ხანგრძლივად ეუფლებოდნენ მის სულს. გახსოვთ მისი ნათქვამი: სული აღსავსე გრძნობებით, — ესაა უდიდესი სრულყოფილება ამ სამყაროში. კანტი დიდხანს ვერ იცოცხლებდა თუკი მისცემდა ნებას თავის შაბეჭდილებებს ებატონათ მასაზე, მისი სუსტი სხეული ვერ გადაიტანდა მათი მღელვარების ქარიშხალს. ვიმეორებ მას არაფერში სჭირდებოდა რეალური გამოცდილება, რათა განეცადა რაღაც. მაგ., ცნობილია, რომ კანტს უყვარდა მოგზაურთა ჩანაწერებისა და გეოგრაფიული აღწერეილობების კითხვა. და აი, მისი თანამედროვეები გადმოგვცემენ საკვირველ და თავშესაქცევ ამბავს: მას შეეძლო წაკითხულის საფუძველზე ისე ცოცხლად აღეწერა და ესაუბრა მაგ., ლონდონის ერთ-ერთი ხიდის შესახებ, თითქოს სულ ლონდონში ეცხოვროს და მუდამდღე ეთვალიერებინოს ეს ხიდი. მას გააჩნდა თანადასწრებულობის ფანტასტიკური უნარი. მან თავი გადაირჩინა, რაღა თქმა უნდა, მხოლოდ დისციპლინით.
ეხლა კი წარმოიდგინეთ ადამიანი სუსტი სხეულით და თანაყოფნის, სხვათა სიცოცხლის, სხვა დროთა, სივრცეთა თანაგანცდის განუზომელი უნარით; დაამატეთ ისიც, რომ ცხოვრების ქარის მცირედ შემობერვას შეეძლო ამ ადამიანის შერყევა. ის კითხულობდა არა ისე, როგორც ჩვენ. ჩვენ საერთოდ გვეძნელება თანაყოფნა, დასწრებულობა. რათა აღვეგზნოთ, ჩვენ გვჭირდება სივრცეში მოძრაობა-გადაადგილება, მე მაგ., მჭირდება წასვლა პარიზში, კანტისთვის კი ასეთი რამ უცხო იყო. მას შეეძლო განეცადა ის (ე.ი. როცა რაღაც გაცხადდება და შენ თანადაესწრები იმას, რაც ამ დროს ხდება), რასაც ადამიანი განიცდის ჩვეულებრივ დიდი გადადგილებითი ძალისხმევით, განიცდის რა ამ დროს ტანჯვასა და რყევას. ვთქვათ, თუ შენ გინდოდა შეხვედროდი საყვარელ ქალს, მაშინ, შეხვედრისას განიცდი ამ შეხვედრას. კანტი კი ამბობდა, რომ შეიძლება არც ვეცადოთ შეხვედრას, რამეთუ შეხვედრის პირობათა განცდა მაინც არ დაემთხვევა თავად შეხვედრის, როგორც ემპირიული ხდომილების შინაარსს. არსებობს ერთგვარად დამატები პირობები, რომელნიც კარნახობენ და განსაზღვრავენ იმას, რომ ამ სამყაროში რაიმე საერთოდ შეიძლება მოხდეს.
ამდენად, ჩვენ ვსაუბრობთ დაძაბულობის საჭიროებაზე ან გრძნობათა სისავსის მდგომარეობაზე. კანტი იყო ამგვარი სისავსის მატარებელი და ის ფრთხილობდა, რომ შთამბეჭდაობას არ გაეტაცა და ეტარებინა ის საკუთარი ტრაექტორიით. ესაა მისი ფილოსოფიის ცოცხალი ნერვი, რომელიც რეზიუმირებულია თვითცნობიერების მაკავშირებელი ძალის მოტივად და რომელიც კრებს ერთგვარ წერტილად გრძნობებით აღსავსე ადამიანს, როგორც ხდომილებას ამ სამყაროში, ხდომილებას, რომელიც არაა რაღაც თავისთავად და იმთავითვე მოცემული რამ.
სხვათა შორის, საინტერესოა, რომ ასეთ ხდომილებას გააჩნია შინაგანი კანონები, ერთგავარი შინაგანი ფორმა, რომელიც ხშირად გამოიხატება თითქმის მაგიური გამოძახილებით, გადართვებით ან, როგორც ამას უწოდეს სიმბოლისტებმა, შესაბამისობებეით (correspondences). ასე. მაგ., კანტის ხსენებულ ნაშრომში — “გონითმხილველის ზმანებანი განმარტებულნი მეტაფიზიკოსის ზმანებებით“ — გვხვდება მაგიური დამთხვევა ბორის პასტერნაკის რომანთან — „ექიმი ჟივაგო“. თუ გახსოვთ, ამ უკანასკნელის გვერდებზე განლაგებულია შუქ-ნიშნები შეხვედრებისა, რომელთაც უნდა ჰქონოდათ ადგილი, მაგრამ არ შედგნენ, ხალხმა ჩაიარეს ბრმად, ან თუ შედგა, შედგა სრულიად შემთხვევით, — შემთხვევით მოციმციმე შუქ-ნიშნები სარკინიგზო სადგურებში, რომელთაც ართმანეთისგან აშორებთ თოვლით დაფარული რუსეთის სივრცეები. მინიშნება მასზე, რაც უნდა მოხდეს ერთდროულად, მაგარამ არ ხდება, — გვხდება სვედენბორგისადმი მიმართულ კანტის ამ ნაშრომშიც. „გონითმხილველის ზმანებანი…“ დაიწერა, თუ გახსოვთ, პარალელურად წერილისა, რომლითაც კანტი პასუხობდა მისთვის ერთი ქალბატონისგან მიმართულ კითხვას იმ ამბებზე, რომელნიც უკავშირედებოდნენ სვედენბორგს. კანტი გადმოსცემს მისთვის ცნობილ ინფორმაციას და თავს იკავებს საკუთარი აზრის გამოთქმისგან — ის უბრალოდ კიდევ ერთხელ ჰყვება იმას, რაც მოხდა. მაინც რა მოხდა? სვედენბორგი, იმყოფებოდა რა ართ-ერთ ქალაქში თავისი მეგობრების გარემოცვაში, უეცრად აღმოჩნდა მოცული ერთგვარი მდგომარეობით, ის გავიდა პარკში და დაბრუნების შემდეგ მოახსენა მეგობრებს, რომ მან დაინახა ხანძარი სტოკჰოლმში (რომელიც მრავალი კილომეტრით იყო მოშორებული იმ ადგილიდან, სადაც იმყოფებოდა სვედენბორგი) და აღწერა დანახული, რომ ხანძარი იყო სტოკჰოლმის კონკრეტულ რაიონში, რომ იწვოდა სახლები და ა.შ. შემდეგ მომხდარა ისე, რომ თითქოსდა ეს ცნობა დადასტურდა სამი-ოთხი დღის შემდეგ. აქ ადგილი აქვს აშკარა გამოძახილს იმასთან, რასაც მოვიხსენიებდით კანტისეულ ხედვის უნარად, ხედვისა, მაგ., ლონდონის ხიდისა აღწერის საფუძველზე. თუმცა, შეიძლება გვეგონოს, რომ აქ — აღწერაა, ხოლო იქ — ტელეპატია. მაგრამ, სწორედ წარმოდგენის უნარმა დააინტერესა კანტი. ის მოძრაობს სვედენბორგის, სულის შინაგანი ფორმის მაგიური გამოძახილის კვალად, სვდენბორგისა, რომელიც თითქოს ტელეპატიურად ხედავს, მაშინ, როცა კანტი ხედავს და თანაიმყოფება იქ, რაზეც არსებობს რაიმე სიტყვიერად გადმოცემული ცოდნა.
ერთმა ადამიანმა, კერძოდ კი გოეთემ, თავისი თაბეჭდილებანი კანტზე აღწერა შემდეგნაირად: უახლოვდები რა კანტს, ადამიანი განიცდის, რომ თითქოს შედის ნათელ სივრცეში, თითქოს ის გამოდის უღრანი ტყიდან ნათელ მდელოზე, რომელიც გამოყო, მოიხელთა ნათელმა და გააერთიანა ცალკე სივრცედ. და ისევ მაგიური გამოძახილი და შესაბამისობა. რა თქმა უნდა, კანტის ძირეული პრობლემა არის სივრცე, Raum. და სულაც არაა შემთხვევითი გოეთეს ნათქვამი, არაა შემთხვევითი, რომ ის სწორედ ასე აღიქვამს შესვლას ფილოსოფიაში იმ ადამიანის მეშვეობით, რომლისთვისაც ძირითადი მეტაფიზიკური პრობლემაა — სივრცის პრობლემა, სივრცისა, რომელიც მას ესმის ყურადსაღებ ადგილად, ანუ ადგილად, სადაც და საიდანაც საერთოდ რაიმე შეიძლება ჩანდეს. ესაა კანტის ფილოსოფიის nervus probandi. და იგი გვიზიდავს ჩვენც, ვინაიდან კიდევ ერთი ადამიანი, კრძოდ კი ჟან პოლიც, იყენებს რა იგივე ნათელის ხატებას, ირჩევს შემდეგ სიტყვებს: „კანტი — ეს ერთი ვარსკვლავი კი არა მთელი თანავარსკვლავედია“. ცხადია, ეს უკვე მხოლოდ ლამაზი მეტაფორაა, ხოლო გოეთე, თუ გავიხსენებთ ირჩევს სიტყვებს — „ნათელი სივრცე“. და აი ამ ნათელ სივრცეში სინათლე იმდენად კაშკაშაა, შენთვის გასაგებია, მაგრამ, ამავე დროს, გებულობ რა, ვერაფერსაც ვერ გებულობ; სხვაგვარად, შენ არ ძალგიძს ახსნა ის, რაც გაიგე.
მაშ ასე, რათა მეც თქვენთან ერთად აღმოვჩნდე ჩართული ამ ყველაფერში, დავიწყებ კანტიანური აზროვნების ერთ-ერთი პარადოქსულობით. რას წარმოადგენს ნათელი იგი, რომელმაც მოგიცვა შენ და ამის წყალობით ყველაფერი გასაგებია, შენ კი დგეხარ გაწბილებული ძაღლივით და ვერაფრის თქმას ვერ ახერხებ. მაგ., როგორ გავიგოთ კანტის შემდეგი გამონათქვამი: „სასოება ღვთისადმი იმდენად აბსოლუტურია, რომ ვერ ჩავრევთ მისადმი იმედს ჩვენს საქმეებში“ note 3.
გასაგებია, ხომ? მაგრამ, გამოხატვა ამ გაგებისა, მისი ახსნა შეუძლებელია. როგორ ავხსნათ, რომ სასოება ღვთისადმი იმდენად აბსოლუტურია, რომ შემწეობისთვის მისადმი მიმართვა და ჩვენს ქმედებებში მისი დახმარების იმედის ქონა არ ეგების; ანუ ჩვენ იმდენად დიდად ვიმედოვნებთ, რომ არ უნდა დავიმედდეთ. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, თუ ჩვენ გავქვს იმედი, მაშინ ჩვენში ვერ იარსებებს აღმსრულებელად მოქმედი ღმერთის ხატი. შეუძლებელია არსებობდეს იმედი როგორც ღვთის მაპროვოცირებელი ან როგორც მოხერხებული გათვლის ისეთი ფორმა, რომელიც შეგვეწევა ჩვენს საქმეებში. შევეცდები ამ ყველაფრის სხვაგვარად გაშლას. კანტი ამტკიცებს, მაგ., რომ ჩვენ თავისუფლები ვართ მხოლოდ იმიტომ, რომ ვართ ცოდვილ-დამნაშავენი, რომ მხოლოდ სრული დამნაშავეობა გვხდის ჩვენ თავისუფლებს. როგორ გავიგოთ ეს? ჩემთვის ეს აბსოლუტურად გასაგებია. ალბათ თქვენთვისაც. და აი ესაა ნათელი იგი. როცა ჩვენ ამ შუქის წიაღში ვიმყოფებით, ჩვენთვის გასაგებია. მაგრამ, არ შეიძლება ილაპარაკო შუქ-ნათელზე, რომლიც შენშია, იმიტომ, რომ ილაპარაკო — ნიშნავს, ილაპარაკო რაიმეზე გარედან.
შევეცადოთ, რომ კანტის აზროვნების ეს nervus probandi არ გავუშვათ ხელიდან. მაგალითს გთავაზობთ ასეთს: მხოლოდ იმიტომ, რომ რწმენა აბსოლუტურია, ჩვენ არ უნდა გვწამდეს და ვიმედოვნებდეთ; მხოლოდ იმიტომ, რომ დანაშაული სრულია, და არა კერძო, კონკრეტული, — ჩვენ ვართ თავისუფლები, ანუ პასუხისმგებელნი. არ იარსებებდა პასუხისმგებლობა და თავისუფლება, რომ არ არსებობდეს ცოდვა. რატომ? რას ნიშნავს სრული დანაშაული? ან სრული და აბსოლუტური იმედი და სასოება ღვთისადმი? აბსოლუტური ნიშნავს, რომ ჩვენ ვართ სულელები და კერპთაყვანისმცემლები, რადგან ვცდილობთ ღმერთის ჩარევას ჩვენს საქმეებში. ღმერთი არ არის სადღაც იქ! — ამბობს კანტი… როგორ აზროვნებს კანტი? როგორაა შესაძლებელი ასეთი აზროვნება? და თუ აზროვნება მხოლოდ ასე შეიძლება, მაშინ როგორ ხორციელდება ის? რა უნდა ვქნათ, რომ ასე ვიაზროვნოთ? აი რისი გრკვევისთვის მოქმედებას აქვს აზრი ჩვენის მხრიდან… ცხადია, ჩვენს მეცადინეობაში ვერ ექნება ადგილი სახელმძღვანელო-სასწავლო ტიპის პასუხს მასზე, თუ როგორ უნდა გავაკეთოთ ეს. ის (მეცადინეობა) მოგვცემს ჩვენ მხოლოდ განწყობას. მე გადმოვეცი აზრი კანტისა მეტაფიზიკური ფორმით, ისეთი ცნებებით როგორიცაა — „სასოება ღვთისადმი“, „პასუხისმგებლობა“, „თავისუფლება“. გარეგანად კი მე ეს ძირითადი შინაგანი, პიროვნული ფორმა და აზრები შემიძლია გავამყარო იმის შეხსენებთ, რომ კანტი იყო საოცრად პლასტიკური ადამიანი, იშვიათად შეიძლება თავისუფლებისა და ზნეობრიობის სფეროში ასეთი გახსნილი, ბუნებრივი ადამიანის შეხვედრა. ჩვენთვის ხომ ჩვეულებრივ ზნეობრიობა — ესაა ნორმის აღსრულების ფაქტი, ხოლო ნორმა — ესაა თითქოს ისეთი რამ, რაც არ გულისხმობს ბუნებრიობასა და გახსნილობას.
კანტს გააჩნია ამ აზრის სხვაგვარად გამოთქმული ვარიანტიც. ის ამბობს, — მხოლოდ იმოტომ ჩვენ არ ვართ ღმერთები, მხოლოდ იმიტომ, რომ არ ვართ წმინდანები, შეგვიძლია ვიყოთ ზნეობრივნი, მორალურნი, მხოლოდ ამის პირობით ვიმყოფებით ჩვენ ზნეობის ფენომენისა და მორალის გარემოს შიგან. მისთვის ეს ყველაფერი თავს იჩენდა მასშიც, რომ სძულდა ყოველგვარი ნიღბები. ფართო აზრით, ნორმა კანტისთვის ესაა ნიღაბი; სიარული ეკლესიაში — ნიღაბია, პირჯვრის წერა — ნიღაბია. ესაა კანტის ძირითადი პათოსი. დგომა ან შენარჩუნება რაიმე პოზისა, კანტისთვის ნიღაბია. ყველაფერი ეს არის ნიღაბი სხეულისა ან აზრისა და სულისა. ნიღაბი სულისა კი არის ზედმეტი მინაშენი საიმქვეყნიო ურთიერთობა-მიმართებებეისთვის. რა საჭიროა ნიღაბი, როცა არსებობს ზნეობრივი გრძნობა, ამბობს კანტი. ის ხომ ნათელი და თვითცხადია, ის არ საჭიროებს არაფერს ზედმეტს, არავითარ ნიღბებს. ეს სიტყვა მასთან მეორდება ხშირად. (სხვათა შორის კანტისთვის ძალზე შესაფერისია ფრანგული სიტყვა affranchi –- “განთავისუფლებული“. ამავდოულად ეს სიტყვა აღნიშნავს შემდეგსაც — „მიკუთვნებული რაიმე გარემოს“. მე ვისურვებდი, რომ კანტთან მიმართებაში შემენარჩუნებინა ამ სიტყვის ორივე მნიშვნელობა).
მანამ, სანამ ადამიანი არ მოსულა მოძრაობაში, რაგვარი მეცნიერიც არ უნდა იყოს — უძირო სიბრძნით აღვსილი თავით — ისიც ისეთივეა, როგორც მის გვერდით მყოფი ნებისმიერი ჩლუნგი, თვლიდა კანტი და ამბობდა: მოიყვანეთ ადამიანი მოძრაობაში რაიმე კითხვის დასმით და ის პასუხის გაცემის პროცესში, ახსნა-მტკიცების დროს გაკვირვებით აღმოაჩენს, რომ იცის ისეთი რაღაცეები, რასაც მანამდე ვერაფრით წარმოიდგენდა. აი ამგვარად, მოდიოდა რა კანტი მოძრაობაში, სულაც არ გრძნობდა ვალდებულად თავს, რომ ესაუბრა თავისუფლების შესახებ, ან საკუთარ თავზე, როგორც თავისუფალ არსებაზე. ის გატაცებულია დისპუტური არგუმენტირებით, მეტაფიზიკური დასაბუთებით, ანთროპოლოგიური დასაბუთებით, ტრანსცენდენტალური დასაბუთებით, მათი დასახსვრით. აი იმას კი, თუ რას წარმოადგენს „აფრაშისმანი“ (განთავისუფლება) კანტი არ ხსნის. ის ალბათ ფიქრობდა, რომ, ჯერ ერთი, ეს სრულიად ბუნებრივია და, მეორეც, ექვემდებარებოდა წესს, რომლის თანახმადაც საზოგადოებაში არ ეგების საკუთარ თავზე ხანგრძლივად საუბარი. ასეთი შეუნიღბავი, აუღელვებელი ზნეობა გააჩნდა მას. პაულსენის წიგნში აღწერილია ეპიზოდი, თუ როგორ უპასუხა კანტმა ფრიდრიხ მეორის მაღალმბრძანებლურ წერილს, რომლითაც ის გამოეხმაურა კანტის გამოთქმებს რელიგიის თაობაზე და აუკრძალა მას ამ საქმის კეთება. კანტმა ამ ყველაფერს ძალზე ღირსეულად უპასუხა, თქვა რა, რომ არავითარი მიმართება იმასთან, რაშიც ბრალს სდებენ, მას არ გააჩნია და, რომ ის, როგორც მეფის ერთგული ქვეშევრდომი, ამ საკითხებს არასოდეს შეეხება. ამ ეპიზოდის კომენტირებისას პაულსენი აღნიშნავს, რომ, რა თქმა უნდა, კანტის ქმედება მართებულია, მაგრამ მაინც, თუ კანტი უფრო თამამად დაუხვდებოდა მეფის შენიშვნას, მაშინ ეს ეპიზოდი გერმანიის ინტელექტუალურ ისტორიაში უფრო ლამაზი გამოჩნდებოდა. დოცენტი პაულსენი აშკარად ელის ჟესტს. ის მიიჩნევს, რომ კანტს უნდა „დაებაკუნებინა“ ფეხები, სიბრაზის ნაპერწკლები ეყარა თვალებიდან და დაეძახა: „ძირს ტირანია!“ — ან რაღაც ამდაგვარი. მართლაც, ჩვენ მოგვეპოვება ერთგავრი ლექსიკონი, რომელიც გამოხატავს მაღალი ზნეობის სახეს, გვაქვს წინდაწინ გამწესებული ნიშნები, და მოველით იმას, თუ როგორ განალაგებს ზნეობრივი ადამიანი ამ ნიშნებს ჩვენს თვალწინ. რას ნიშნავს გმირად ყოფნა ამ თვალსაზრისით? ეს ნიშნავს ტირანის მოუსვლელეთში გასტუმრებას და ბარიკადების აღმართვას. ასეთია ჩვენი სულელური ლექსიკონი.
მაგალითად, ჩვენ ვკითხულობთ კანტთან ასეთ ფრაზას: „მე, ცხადია, არასოდეს ვიტყვი ყველაფერს იმას, რასაც ვფიქრობ, მაგრამ, ყოველთვის ვიტყვი მხოლოდ იმას რასაც ვფიქრობ“ ამის შემდეგ ჩვენ რატომღაც ვფიქრობთ, რომ მას გააჩნდა იდუმალი, რადიკალური პოლიტიკური შეხედულებები და, რომ თავისი სიმხდალის გამო მათ არ გამოთქვამდა. არავითარ შემთხვევაში. უბრალოდ, იმ ტიპის ადამიანი, რომელზედაც მე თქვენ გელაპარაკებით, ძალზე ფრთხილად უნდა ეპყრობოდეს გარემცვას. ჯერ ერთი, არ უნდა იტლიკინოს ყველაფერი რაც თავში მოუვა, მეორეც, მას თავადაც ძალზე უჭირდა, თითქმის არ შეეძლო გარკვეულიყო იმაში, თუ რას ფიქრობდა სინამდვილეში. კანტის ბიოგრაფიამ ეს გარემოება ნათლად გვიჩვენა. მე უკვე ვთქვი, რომ სიცოცხლის ბოლო წლებში კანტი უსასრულოდ მეორდებოდა, რომ ის მუდამდღე ცდილობდა წვდომოდა კუდში ცხვირწინ ჩაქროლებულ ზღაპრულ ფრინველს. ამ უკანასკნელმა მიუთითა, რომ სხვებისთვისაც მოეთხრო ყოველივე. მანაც დაიწყო თხრობა და რა — ყოველ გვერდზე ათობით განმეორება. ამიტომ ამბობენ აზრის დიდი მუსკულატურის მქონენი, რომ კანტის აზრი ვერ იძვრის ადგილიდან, ერთ ადგილს ტკეპნის.
კანტს მოიხსენიებენ რიგორისტად. მაგრამ, არ არსებობდა არავითარი ცივი რიგორისტი კანტი. ის იყო თავაზიანი, ზრდილი, მგრძნობიარე, დიდი სულიერების მატარებელი ადამიანი, რომელიც არავიზე ამბობდა რაიმე ცუდს და ხელმძღვანელობდა პრინციპით — ადამიანი არის ადამიანი. ამ სამყაროში საერთოდ არ არსებობს მორალი როგორც ფაქტი ან, როგორც კანტი თავად ამბობს, ალბათ სამყაროში არც არსოდეს აღსრულებულა ჭეშმარიტად მორალური ქმედება. კანტმა იცოდა, რომ — ადამიანები მხოლოდ ადამიანები არიან, და რაც მალე დასრულდება მათი ცხოვრება მით უკეთესი მათთვის. მეორეს მხრივ კი, რამდენადაც მან ეს იცოდა, იგი იყო კეთილი და გულისყურით ეპყრობოდა ადამიანებს, და თვლიდა, რომ გარეგნული ქმედებების ( ქმედება კი ყოველთვის გარეგნული, ზედაპირულია) მიხედვით ადამიანებზე შეიძლება მსჯელობდეს მხოლოდ ის, ვისთვისაც თვალნათელია ადამიანის სულის საიდუმლოებანი. ჩვენთვის კი, ვისთვისაც სულის საიდუმლოებანი უცნობია, ადამიანბზე მსჯელობა მათი ქმედებების მიხედვით არ შეიძლება. კიდევ ერთ პარადოქსად წარმოგვიდგება თუნდაც რუსულ აზროვნებაში აღმოცენებული ბლოკისეული ხატი კანტისა, როგორც შიშისმომგვრელი მოხუცისა. გაუგებარია საიდან მოიტანეს და შეთხზეს ის. საერთოდ, ისტორიაში ყველაზე გაუგებარი სწორედ გაუგებრობაა. კანტი ხომ სინამდვილეში თვლიდა, როგორც ინგლისელები იტყვიან, რომ easy does it – მოდუნდით, ყველაფერი იოლად შეიძლება გაკეთდეს. მაგრამ, ამასთანავე კანტი თავგამოდებით გვიჩვენებს ყოველ ნაბიჯზე თუ როგორია საქმის ვითარება სინამდვილეში, როცა ჩვენ ვლაპარაკობთ, ვმოქმედებთ, ვილტვით, როცა ჩვენ გვეუფლება აღმაფრენა, როცა ზნეობრივად ვართ შთაგონებულნი.
მართლაც, რა ხდება სინამდვილეში? ამ კითხვაზე კანტი პასუხობს მკაცრად. ის ცდილობს გვიჩვენოს, რომ სინამდვილეში ჩვენს ზრახვებსა და აღმაფრენაზე არაფერია დამოკიდებული, რომ მორალი მორალური შთაგონება კი არა მორალია, რომ აზრი აზრის ჭინთვა კი არა აზრია. ვერაფერს გააწყობ. როგორც ჩანს, სწორედ ამან დააშინა ის ადმიანები ვინც ვერ გაიგო თუ რაზე საუბრობს კანტი. მათ წარმოსახვაში კანტი ამოეფარა ბლოკისეული ურჩხულის შირმას და იქცა შისისმგვრელ მოხუცად.
არადა, რა თქმა უნდა, ყოველივე იმის სათესური და ბირთვი, რაზეც მე გელაპარაკებოდით დღეს მდგომარეობს ღვთისადმი სასოებაში, რომელიც იმდენად აბსოლუტურია, რომ სასოების მომგვრელიც არაფერია, მდგომარეობს მასში, რომ დანაშაულებრივი ცოდვა იმდენად სრულია, რომ შეგვიძლია ვიყოთ თავისუფალნი, ანუ პასუხისმგებელნი, რომ მხოლოდ იმიტომ, რომ ჩვენ ასეთი საწყალობელნი ვართ, შეგვიძლია გავხდეთ ამაღლებულნი, ანუ ზნეობრივნი, და რომ, თუ ჩვენ არ წარმოვიდგენთ თავს ღმერთად, მაშინ ჩვენში გაღვივდება ზნეობრივი ნათელი და შევბიჯებთ მორალის სფეროში. ეს სათესური ანტიკური გაგებით არის ბირთვი საიდანაც ყოველივე აღმოცენდება, რომელიც მოიცავს თავისში ყველასა და ყველაფერს. კანტის აზროვნების თესლი ატარებს თავისში თავისუფალ ადგილს ჩემთვის, ჩემი აზოვნებისთვის და ქმედებისთვის. ამიტომ აფორმულირებს კანტი თვიდანვე თავის ამოცანას გერმანული სიტყვით — aflieben, რომელიც რუსულად გააჟღერეს ასე — „მოვხსნათ ცოდნა რწმენისთვის ადგილის გასათავისუფლებლად“. ეს თარგმანი არაფრად ვარგა, ვინაიდან აქ გამოიყენება მნიშვნელობა გერმანული სიტყვისა — aujheben. ხოლო auflieben ნიშნავს ასევე „წამოვწიოთ, რათა განვიხილოთ“, ანუ გამოვყოთ, მივიტანოთ თვალთან და დავათვალიეროთ. უნდა გამოვყოთ ცოდნა და შევხედოთ მას, რათა მოვთავსდეთ იმ სამყაროში, რომელიც მასში აღიწერება, რათა მასში დავინახოთ ადგილი ჩვენი აზროვნებისთვისა და ქმედებისთვის. აი ესაა კანტის ამოცანა.
და საერთოდ, თუკი ფილოსოფიური მიზანსახვა არ იწყება ამით, მაშინ არ არასებობს არავითარი ფილოსოფია. ამასთან ეს მიზან-ამოცანები ყოველთვის უნდა დაისახოს თავიდან, განახლდეს და ჩვენც მიწყივ თავიდან უნდა ვეძიებდეთ ჩვენს ადგილს სამყაროში. ეს ადგილი გამოყოფილია ჩვენთვის, ამაზე არც უნდა ვიდარდოთ, ის არის ყველასთვის, — ოღონდ ეგაა, რომ ჩვენი სულის ფანჯრები ძალზე დაბინძურებულია, დაბურულია. ისინი უნდა გაიწმინდოს. ფილოსოფიაც მათი გაწმენდის ერთ-ერთი მოკრძალებული საშუალებაა.