(თარგმნილია 1982 წელს მოსკოვის ზოგადი და პედაგოგიური ფსიქოლოგიის ინსტიტუტში წაკითხული ლექციების წიგნად გამოცემული კრებულის ელექტრონული ვერსიიდან.)
მაშ ასე, ჩვენ ვეცდებით კანტის ხმა-მეტყველად ვარირებას, იმ კანტისა, რომელიც ჩვენშია თუკი, რა თქმა უნდა, ჩვენ ვაზროვნებთ ან ვცდილობთ ამის გაკეთებას. ვიცით თუ არა ამის შესახებ — ის ჩვენშია. დეკარტი ჩვეთვის ჭაღარა ლეგენდაა, ისტორიული შორეთიდან მომავალი მრგვალი მაგიდის რაინდია, ხოლო კანტი — ჩვენი თანამედროვეა, ჩვენ უნებლიედ, არათვითნებურად ვლაპარაკობთ მის ენაზე, ვმოძრაობთ კანტის მიერ დაყენებულ საკითხთა აზრობრივ კავშირებში. ცხადია, ჩემი კანტი იქნება სუბიექტური, ის სხვანაირი არც შეიძლება იყოს. მე უკვე ვთქვი, რომ არსებობს ჩვენი მსჯელობების ერთგვარი გადამამოწმებელი წესი, ინტელგიბელურობის წესი, ის დასკვნა, რომელიც გავაკეთეთ ან ის, თუ როგორ გავიაზრეთ რაღაც — უნდა აკავებდეს ერთიანობის ნათელში ტექსტის სხვადასხვა ნაწილებს, რათა თვითოეული მათგანის ასახნელად კიდევ არ მოგვიწიოს დამატებითი ad hoc ჰიპოთეზების მოშველიება. აზრისეული მოვლენები ისეთივე ემპირიული მოვლენებია ამ სამყაროში როგორც ფიზიკური მოვლენები.
რა მოხდა სინამდვილეში, რა ქარიშხალი აბობოქრდა კანტის სულში? სულში, რომელიც, როგორც უკვე ვთქვი, შეიძლება გადმოიცეს, გამოიხატოს ერთი სიტყვით, ეს ერთი გამომხატველი სიტყვა თავად გამოუხატველობაა. კანტის სიბრძნისეული მიზანმიმართულობიდან გამომდინარეობს მისი სიძულვილი გრიმასებისა და ქიმერებისადმი, ნიღბებისადმი და ჟესტებისადმი. მე უკვე ვთქვი, რომ გამოთქმა — „დოგმატური თვლემისგან გამოღვიძება“ — კანტის მიმართ ძალზე საკვირველია. არ შეიძლება გამოგაღვიძოს დღეს იმან რაც წაიკითხე 20-30 წლის წინათ. ცხადია, ეს გამოღვიძება კანტისთვი იყო რაღაც სულ სხვა, ის იყო მისი გზის მთლად დასაწყისში. პრობლემა იმაშია, რომ, გამოიღვიძებ რა, უნდა გამოიღვიძო რაღაცით ხელდამშვენებულმა. დოგმატური თვლემისგან გამოღვიძება იყო გაწელილი დროში, გამოღვიძება რაღაც ამოცანაზე გადაწყვეტილება მიღებით, რომელი გადწყვეტილების ენითაც უკვე შეიძლება ილაპარაკო ყველაფერზე რაც კი გინახავს. ყველა აღმოჩენა კანტისა, რომელიც მან გააკეთა ახალგაზრდობაში, იმყოფებიან ერთგვარ გამოკიდებულ მდგომარეობაში, ტივტივებენ ერთგვარ სულ უფრო დაუფრო გამჟღენთავ ხსნარში, რათა ბოლოს და ბოლოს იქცნენ კრისტალებად. წინასწარ დავსძენ მასე, რაზეც მომავალში მომიწევს საუბარი, რომ ეს კრისტალად ქცევა გულისხმობს ანალიზის ტრანსცენდენტალური აპარატის აღმოჩენას, ანუ დეკარტის სულის მიგრაციას კანტში. კანტს არ დაუწყია დეკარტით, მაგარამ გამოიღვიძა იმავე პრობლემებით, და მისმა აღმოჩენებმა თავი დაიყარა ტრანსცენდენტალური ანალიზის აპარატის, ან ტრანსცენდენტალური მე-ს გარშემო, რომლის ენაზეც ბოლოს და ბოლოს უკვე შეიძლებოდა ლაპარაკი, აღწერა, გამოთქმა და დასაბუთება საკუთარი ხედვებისა. სწორედ ამაზე გაიხარჯა კანტის მთელი შემდგომი ცხოვრება. და ის თავად გვითითებს გარკვეულ თარიღზე — 1769 წელზე — რომელმაც მას მოუტანა კაშკაშა ნათელი.
მაშასადამე, კანტი — ესაა, უპირველეს ყოვლისა, მგრძნობიარეობა, რომელიც ამავდროულად მიზნმიმართულად ბრძნულია, ესაა მტრული დამოკიდებულება გრიმასებისა და ქიმერებისადმი, რომელნიც ძალზე იოლად წარმოიქმნებიან სწორედ მგრძნობიარეობის წიაღიდან. დიდება უფალს, რომ კანტის დროს ჯერ კიდევა არ არსებობდნენ გრძელთმიან-ბაკენბარდებიანი ახალგაზრდები, რომელნიც მაღლი ტრიბუნიდან გადმოსცემდნენ თავიანთი სულის რომანტიკული მდგომარეობის თაობაზე, ისინი ის ის იყო ისახებოდნენ. კანტი ცდილობდა მკვეთრად გამიჯვნოდა მათ, თვით ჰერდერსაც კი, რომ აღარაფერი ვთქვათ ფიხტეზე, რომლისადმიც კანტი დელიკატური იყო, მაგრამ საბოლოოდ იძულებული გახდა განეცხადებინა, რომ მის ფილოსოფიას არავითარი კავშირი არ აქვს ფიხტეს მეტაფიზიკასთან და სისტემასთან. ცხადია, რომ ასეთი მგრძნობიარობით და თან ნიღბის გარეშე არ შეიძლება გადაიარო უფსკრულის თავზე, ეგზისტენციალური უფსკრულის თავზე, რომელიც ასეთი ადამიანის წინაშე გარდუვალად იხსნება. ამ დროს ან ბალანსირებ დანის მოლესილ პირზე ან მიუყვები კანაფის თოკს, და შენ ვერ გაივლი მასზე, თუკი არ გიცავს რაიმეგვარი ჯავშანი. ადამიანი ვერ შეერწყმება ჯავშანს, რამეთუ ამ შემთხვევაში ის სრულიად სულელი უნდა იყოს — მაგრამ გარკვეული ჯავშანი მაინც საჭიროა. კანტთან მიმართებაში ამ უკანასკნელს წარმოადგენდა ჯავშან-ნიღაბი პროფესორისა, პედაგოგისა, რომელიც განუწესებდა კიდეც მას დისციპლინას, რომლის გარეშეც ისეთი ფიზიკურად სუსტი ადამიანი, როგორიც იყო კანტი, ვერაფერს ვერ შეძლებდა. ამგვარ მდგომარეობას კიდევ უფრო რთულად დასაძლევს ხდიდა მისი გრძნობებით აღსავსე სული. ადამიანს, რომელიც ამ ყველაფერს იტევს ააფეთქებდა Weltscmerz, ანუ მსოფლიო ტკივილი. ის ხომ, რაც ჩვენ გვტკივა უმიზეზოდ — შეიძლება შემოვიტანოთ ამგვარი უარყოფითი განსაზღვრებაც — არის კიდეც სული, ხოლო დიადი სული კი — არის ის, რასაც გერმანელები უწოდებენ მსოფლიო წუხილს. და ეს წუხილი დააქვს ჩვენს მომღიმარე, თვალგასხივოსნებულ ადამიანს, მომაჯადოვებელ მოსაუბრეს — კანტს…
საოცარი გრძნობა გეუფლება როცა უახლოვდები კანტს. რაც უფრო ღრმად შებიჯებთ მასში მით უფრო ნაკლებად გესმით, თუ როგორაა საერთოდ შესაძლებელი ყველაფერი ეს. მართლაც, რაც უკვეთ გებულობთ კანტს (თუკი გაგიმართლათ ამაში), მით უფრო გაუგებარი ხდება ამ ყველაფრის შექმნის შესაძლებლობა ერთი ადამიანის ცხოვრებისეული ძალისხმევითა და აზროვნებით. და, გარდა ამისა, თქვენ მოგიცავთ საკუთარი გამოღვიძების სირცხვილნაჭამი გრძნობა, თითქოს იღვიძებთ ხანგრძლივი, მძიმე და მღვრიე ძილისგან, რომელშიც თითქოს უცხენოდ მიეჭენებოდით. ჩვენ ხომ ხშირად გვესიზმრება ტიპიური სისზმრები, თითქოს გვემუქრება საშინელი საფრთხე და უნდა გავიქცეთ, ჩვენც ვიქნევთ ფეხებს, მაგარამ ისინი იკვანძებიან — როგორც გამოხატა გერმანელმა პოეტმა გოტფრიდ კელერმა, თითქოს მიეჭენებით უცხენოდ. და ამგვარად, თუკი რაიმეში გაერკვევით, თქვენ ხვდებით, რომ იღვიძებთ საშინელების თავსმომხვევი სიზმრიდან სირცხვილნარევად, იწყებთ ირგვლივ მიმოხედვას, ხელთავიდან კრავთ სულის დაგლეჯილ ძაფებს, ძაფებს წლებისა, დღეებისა, ასწლეულებისა, სამყაროებისა. ამ დროსვე ფიქრობთ უნებლიედ: ღმერთო, როგორაა შესაძლებელი ყოველივე ეს და ვის მიერაა ჩვენს თავს მოხვეული? როგორ შეიძლებოდა დაგვვიწიყებოდა — რა, როდის, რისთვის?
მოვიყვან ბრალო მაგალითს, რათა რამენირად ნათელვყო სირცხვილნარევი გამოღვიძების ხსენებული გრძნობა, რომელსაც აუცილებლად უნდა ჰქონდეს ადგილი თუკი გესმის ხმა, მშვენიერი ხმა ამ მომნუსხველი ადამიანისა. ყველა ქიმერაზე მეტად კანტი ვერ იტანდა ზედმეტობისა და სიჭარბის ქიმერას. მე ვიტყოდი, რომ სძულდა, თუ საერთოდ შეიძლება მსგავსი სიტყვის გამოყენება ადამიანისადმი, რომელსაც კონკრეტულ ადამიანებზე არასოდეს უთქვამს ავი სიტყვები, რომელიც გაურბოდა საკუთარ თავზე საუბარს, განსაკუთრებით სწავლულ საუბარს, მიუხედავად იმისა, რომ უყვარდა ხანგრძლივი მუსაიფი. ცნობილია, რომ კანტის სადილობა გრძელდებოდა ოთხი-ხუთი საათი; ეს, რა თქმა უნდა, ნაკლებად ჰგავდა ქართულ სუფრულ პურისჭამას, თუმცა სამზარეულო სიამოვნებას იქ ნამდვილად ჰქონდა ადგილი. ერთ ადამიანს, რომელიც მრავალი წელი ისმენდა ხოლმე კანტის სუფრულ საუბრებსა და კერძთა შეფასებებს, უთქვამს კანტისთვის: თქვენ შეგეძლოთ დაგეწერათ „წმინდა კრიტიკა გემოვნებისა“, — მას მხედველობაში ჰქონდა კულინარიული გემოვნება. ანთროპოლოგიურ შენიშვნებში და იქ, სადაც კანტს უწევდა საუბარი ადამიანზე საზოგადოდ, და არა კონკრეტულ ადმიანებზე, მასთან არათუ შეიმჩნევა, არამედ ცხადად გამოსჭვივის პესიმიზმი ადამიანური გვარეობის, როგორც კონკრეტული ემპირიულ-ფსიქოლოგიური არსებების თავყრილობის მისამართით. მისი სკეპტიციზმი და პესიმიზმი შეეხებოდა არა ადამიანის იმ დანიშნულებას, რომელსაც კანტი უმაღლეს პატივს მიაგებდა, არამედ რეალურ ადამიანთა კონკრეტულ ერთობლიობას. განსაკუთრებით არ მოსდიოდა თვალში ფანატიკოსები. ფანატიკოსს ის განსაზღვრავს (პატარა ნაშრომში სათაურით „თავის ტკივილების შესახებ“) როგორც ადამიანს, რომელიც იმყოფება უშუალო შთაგონებასა და გრძნობაში, რომელსაც თან სდევს ზეციურ ძალებთან კავშირ-მიმართების უეჭველობის განცდა.
სხვათა შორის, თეოლოგიასაც კანტი განიხილავდა ამ ჭრილში. როცა ის გამოვიდა სამოღვაწეო ასპარეზზე, თეოლოგია არსებითად წარმოადგენდა ცოდნის სისტემას სამყაროზე. ეს ჩვენ გადმოვჭიმეთ ჩვენს თავზე ისტორიის ტენტი და ახლა გვეჩვენება, რომ კანტის დრო იყო დაახლოებით ისეთივე როგორიც ეპოქა კარლ პოპერისა, მაშინ როცა სინამდვილეში კანტი თავის ფიზიკოსისა და ფილოსოფოსის კარიერას იწყებდა სიტუაციაში, რომელშიც ფიზიკის კათედრების ოთხმოცი პროცენტი გერმანიაში ეჭირათ არისტოტელიკოსებს. ჩვენ გვგონია, რომ მეცნიერული რევოლუცია მოხდა დიდი ხნის წინათ, სადღაც მეჩვიდმეტე საუკუნეში, — ამ დროს ხომ უკვე გარდაცვლილია გალილეო გალილეი და დეკარტი, ხოლო ასპარეზზე გამოსულან ჰიუგენსი, ეილერი, ნიუტონი. მაგრამ, ამის მიუხედავად, ფიზიკის კათედრები ეკავათ არისტოტელიკოსებს, რომ აღარაფერი ვთქვათ ფილოსოფიის კათედრებზე, რომელნიც ხელთ ეპყრათ მეტაფიზიკოს-თეოლოგებს. ამდენად, კანტი თეოლოგიასაც განიხილავდა ქიმერის რანგში. ის მოიხმარდა ხოლმე საინტერესო ტერმის — სიჭარბის ქიმერა. კანტის ამოსავალ წერტილად ისახება უშუალო თვითცხადი ზნეობრივი გრძნობა, მაგრამ არა სენტიმენტალური გრძნობა. უშუალო ზნეობრივი გრძნობა, თუკი იგი განცდილ-გამოცდილია და გასაგებია, აღარ საჭიროებს სიჭარბეს, ანუ ამ გრძნობისთვის დამატებით მიშენებებს რთული მანქანებისა, რომლებმაც თითქოს უნდა უზრუნველყონ ჩვენი შესვლა მეტაფიზიკურის სამყაროში. ფანატიკოსი არის სწორედ ამგვარი სიჭარბის, ზედმეტობის მსხვერპლი. მას მსჭვალავს ცოდნა იმისა თუ როგორაა მოწყობილი ნამდვილი ანუ იმქვეყნიური სამყარო, — ხოლო ნამდვილ სამყაროდ, ცხადია, მას წარმოუდგება სწორედ მიღმა სამყარო, და არა ეს. ამასთანავე ფანატიკოსი ფლობს ეშმაკურ განსჯისუნარიანობას. სხვათა შორის, როცა კითხულობთ „თავის ტკივილების შესახებ“-ს, ერთთავად ჩაგესმით ამ სიტყვათშეთანხმებაში ჩაბუდებული მინიშნება გიჟის ეშმაკურ განსჯისუნარიანობაზე — თქვენს წინაშე ცხადდება კარგად ნაცნობი ხატი შერეკილისა, ფსიხისა, პარანოიკისა, გიჟისა, რომლის პრაქტიკულ ეშმაკობასაც არ შეიძლება არ მოჰყავდეთ განცვიფრებაში. ეს უკანასკნელნი ხომ კატებივით მუდამ ოთხ ფეხზე ხტებიან. ეშმაკური მოხერხებულობა. მე დავკვირვებივარ ამგვარ რამეს ანონიმურ წერილებში, დასმენებში — რაც ბევრისთვისაა ნაცნობი, ვისაც მაგ., მოსწევია სარედაქტორო საქმიანობა ჟურნალებში, გამომცემლობებში, სადაც ყოველთვისაა წარმოდგენილი ფსიხთა აქტივი. საინტერესოა, რომ ისინი პრაქტიკულად ყოველთვის ზუსტად ორიენტირებენ ცხოვრებაში, მაგ., ზუსტად იციან ვისზე ეგების დასმენა და ვისზე — არა.
და აი კანტი ამ ეშმაკურ გამჭრიახობას გამოხატავს შემდეგნაირად. ის ამბობს, რომ ზედმეტობის ქიმერა — სრულიად ზედმეტია იმის ზნეობრივი ცოდნისთვის, თუ როგორაა მოწყობილი ზენაარი სამყაროს იდუმელებანი, რაც იგივეა, თუ როგორ არის მოწყობილი მომავლის სამყარო, რომელშიც ჩვენ სინამდვილეში ვარსებობთ. ეშმეკური გამჭრიახობა აქ მდგომარეობს მასში, რომ დაქვემდებარების, დამორჩილების (გაშიფრეთ: დამორჩილება იდეალისადმი, ისტორიის კანონებისადმი, ისტორიის ქარბორბალისადმი, რომელიც ფანატიკოსისთვის ცნობილია ისე, თითქოს იმყოფებოდეს ისტორიის რკინისებურ კანონებთან უახლოეს, შთამაგონებელ დამოკიდებულებაში, თითქოს მისი არსებობის დედააზრი ამ კანონების დედამიწაზე დაუნდობელი ბოგინისადმი მსახურება იყოს) მეშვეობით ჩართოს თავის საქმეებში და გეგმებში ზენაარი არსება. აი რაში ხედავს კანტი ეშმაკობას — ამგვარი თვალდასანახი დამორჩილებით ისტორიის ულმობელი კანონებისადმი თავისი საქმეებისა და გეგმების თანამონაწილედ აქციოს უზენაესი არსება. ამგვარი მიმანიშნებელი ეშმაკობა — „მე ვემორჩილები“ — გულისხმობს ჩემთვის ნათელ წარმოდგენას, რომლის თანახმადაც, უზენაესი ძალები არსებობს ჩემთვის, რომ მე მათ ვიყენებ ჩემი საქმეებისა და გეგმებისთვის. ვასრულებდი რა წინა ლექციას, უკვე ვთქვი, რომ ფილოსოფოსისთვის ჭეშმარიტი, ამოსავალი გრძნობაა — შეგნება იმისა, რომ ის, რისიც ჩვენ გვაწამს, აბსოლუტურია, და რომ მისით იმედოვნება, ჩვენს გათვლებში მისი ჩართვა არ ეგების. პარადოქსული ფილოსოფიური თეზისია.
მაშ რა ქარი ბობოქრობდა კანტის სულში? მასში მკაფიოდ გამოსჭვივის დედის სამუდამოდ აღბეჭდილი ხატი, რომელშიც კანტისთვის ჩაწნულია ყველაფერი, რაც მან შეითვისა წესრიგის, სიკეთის, რწმენის, კანონიერების წესებიდან. როცა კანტი იწყებს სწავლას და აზროვნებას, ანუ ჯერ კიდევ სტუდენტობის წლებში, ამ ხატს ეფინება კიდევ ორი რამ, რომელნიც ჩვენთვის ცნობილი ხდება უკვე მოწიფული კანტისგან — ვარსკვლავებით მოჭედილი ცა ჩვენს ზემოთ და კატეგორიული იმპერატივი ჩვენში. კანტის თვით ფიზიკური ხასითის პირველი ნაშრომებიც კი მიძღვნილია ამ ვარსკვლავებით მოჭედილი ზეცისადმი. „ცოცხალ ძალთა შეფასებისთვის“ მან დაწერა ოცდასამი წლის ასაკში. ეს ის ასაკია, რომელშიც ჩვენს დროში ამთავრებენ ფაკულტეტებს და ქმნიან პირველ ნაშრომებს. ციკლი კი ფიზიკური შრომებისა სრულდება კანტთან რამდენიმე წლის შემდეგ ნაშრომით „საყოველთაო ბუნებრივი ისტორია და ცის თეორია“, სადაც ჩამოყალიბებულია მისი კოსმოგონიური ჰიპოთეზა, რომელმაც ფიზიკის მეცნიერებაში შესამჩნევი კვალი დატოვა. უკვე ამ შრომებიდან იგრძნობა საშინელ სამყაროში გამოღვიძებული კაცის გულის ფეთქვა. კანტის გარემომცველი სამყარო მართლაც შემზარვი იყო თავისი ქაოსით, სისასტიკით მკვლელობებით — საკმარისია გავიხსენოთ ევროპაში მიმდინარე შვიდწლიანი ომები. და აი პირველი მეცნიერული სათაურის მქონე ნაშრომით „ცოცხალი ძალების ჭეშმარიტი შეფასებისთვის“, კანტი შედის კარტეზიანული და ლაიბნიციანური კამათის ცენტრში, რომელიც ეხებოდა მოძრაობის რაოდენობის შენახვის გამომხატველ ფორმულას mv2. მე არ ვაპირებ ფიზიკა-მათემატიკური პრობლემების დეტალებში ჩაღრმავებას, უბრალოდ ავღნიშნავ, რომ ხსენებული ნაშრომი ეძღვნება ამ საკითხს. ამ ნაშრომის წერილობითი ფორმა შეუძლებელია აიხსნას მჭვრმეტყველური ზედმეტობებით, რომელიც მიღებული იყო კანტის გარემოცვაში — პროფესორებს უყვარდათ სიტყვაკაზმული საუბარი. შეუძლებელია აიხსნას მისი ძალზე პირადული ტონიც, რომელიც უეცრად ვლინდება ამ პოზიტიური ხასიათის ნაშრომში, სადაც ჩნდებიან გამონათქვამები, რომელთაც თითქოს არანაირი კავშირი არ გააჩნიათ ტექსტთან, იმ საგანთან, რომელიც ამ ნაშრომში ანალიზდება და გადმოიცემა. მაგ., კანტი მოულოდნელად გვიცხადებს, რომ — „მე უკვე მოვხაზე ჩემი გზა-სავალი, რომელსაც უნდა გავყვე. მე ვაბიჯებ მასზე და ვერაფერმა უნდა შემიშალოს ხელი სიარულში“ note 5.
თითქოსდა რატომ უნდა ვამტვრიოთ ღია კარი, როცა საუბარია ცოცხალ ძალთა შეფასებაზე, ცოცხალ და მკვდარ ძალთა გამიჯვნაზე? ეს ხომ წმინდად ფიზიკო-მათემატიკური პრობლემაა, მიუხედავად მისი აქტუალობის ხარისხისა. და განცხადება, რომ მე ვადგები გზას, აი ამ ნაშრომით ვდგამ პირველ ნაბიჯებს და, რომ ვერაფერი შემიშლის ხელს მის გავლაში, — აშკარად ზედმეტი ჩანს. მაგრამ, იქვე კანტი ზარისებურად გააჟღერებს მთელი სიცოცხლის განმალობაში შენარჩუნებულ დამოკიდებულებას ადმიანებისადმი. ის ამბობს: „ცრუმორწმუნეობა თითქოს ადამიანისთვისაა შექმნილი, ის თანამოქმედებს პატივმოყვარეობასთან და უდარდელობასთან — ორ თვისებასთან, რომელთაგან თავის დაღწევაც შესაძლებელია მხოლოდ ადამიანურ ბუნებაზე უარის თქმით (აქ უკვე ჩანს ისეთი კანტი, როგორიც ის იქნება 80 წლის ასაკშიც). ამიტომ, სანამ პატივმოყვარეობა განაგებს ადამიანის გონებას, მანამ იქნება ძალაში წრურწმენაც, ის არსად გაქრება“ note 6.
ყველაზე რთულ და საშინელ ადამიანურ თვისებებად კანტს მიაჩნდა წრურწმენა, რომელიც თანამშრომლობს დაუდევრობასთან და პატივმოყვარეობასთან. სხვა ადგილას ის ასახელებს სიზარმაცისა და სიმხდალის თვისებებს. ეს თვისებანი ორგანულად ჩაწნულან ჩვენს ბუნებაში და ამყოფებენ ჩვეს სულებს საპყრობილეში, რომლისგან თავის დაღწევაც ადამიანად ყოფნაზე უარის თქმით შეიძლება მხოლოდ — ჩვენში კი, რამდენადაც ნაზიარები ვართ ადამიანურ ბუნებას, ყოველ ჯერზე წაროიშვება ეს სიზარმაცე და სიმხდალე და ამყოფებს ჩვენს სულს ტყვეობაში. სწორედ აქ იწყება კანტის ძირითდი თემა, რომელიც მისგან გაუცნობიერებლად წარმოადგენდა დეკარტისეულ თამას. ის ჟღერს ორი სიტყვის შეთანხმებით ასე — ყოველ ჯერზე; ანუ ყოველთვის თავიდან გვიწევს ყველაფრის დაწყება, მიუხედავად იმისა, აღსრულდა თუ არა სამყარო ამ მომენტამდე, გამოვლინდა თუ არა უკვე მასში სამყაროს მომწესრიგებელ კანონთა მოქმედება — განვლილი დროება სულერთია, რამეთუ შენ მიწყივ უნდა კვლავწარმოქმნა შენიდან სამყარო და სამყაროში შენი თავი. დეკარტი ამავე აზრს, თუ გახსოვთ note 7, გამოხატავდა საკმაოდ მოუხეშავი თეორიით დროის მომენტების დისკრეტულობის თაობაზე, რასთან დაკავშირებითაც მე გიჩვენეთ, რომ ჩვენ ვიმყოფებით სასწაულებრივ სისტუაციაში, რომელშიც ერთი მომენტის შინარსიდან არ გამომდინარეობს მომდევნო, ვინაიდან არაა ცნობილი დავრჩები თუ არა მე იმ წესრიგის მდგომარეობაში, რომლიდანაც ერთი ნაბიჯის შემდეგ ჩემს ტვინში წარმოიშვება აზრი, — ამ უკანასკნელის წარმოშობას არ შეიცავს ეს ნაბიჯი და ის ვერ იქნება დედუცირებული წინმსწრები მომენტიდან. დეკარტი ამას უწოდებდა უწყვეტ დაბადებასაც, ანუ ღმერთის მიერ სამყაროს უწყვეტ შენარჩუნებას, ღმერთის უწყვეტ თანამონაწილეობას სამყაროში. ამ თემის შინაგანი ფორმა კანტთან მე ამიტომაც გამოვხატე ორი სიტყვის შეთანხმებით: ყოველ ჯერზე. ეს უკანასკნელი კნტთან გამოხატავს იმის მყარ ცნობიერებას, რომ ჩვენ ვერ მოვიფიქრებთ და აღვაშენებთ ისეთ მართებულ და მოწესრიგებულ სამყაროს, რომელიც დაიქოქება რა ერთხელ, მუდმივად მოწესრიგებულად იმოქმედებს თავისთავად. გახსოვთ კანტისეული ადგილის გამოთავისუფლების თემა, რომელიც საჭიროა ჩემთვის, ჩემი მოქმედებისთვის და აზროვნებისთვის? სად გამოვითავისუფლოდ ეს ადგილი? სად და ცოდნის სამყაროში. მათ შორის იგულისხმება თეოლოგიური ცოდნაც, მაგრამ, უპირველეს ყოვლისა — ფანატიკოსთა სამყარო, რომელთაც შთაგონებულად სჯერათ, რომ იციან ჭეშმარიტად, თუ როგორია ერთხელ ამუშავებული სამყარო. გარდა ამ ბრძნულად მიზანმიმართული სიძულვილისა ფანატიკოსების მიმართ, კანტს ამოძრავებდა კიდევ ერთი წმინდად ინტელექტუალური, ეკზისტენციალური მოტივი სიძულვილისა — კანტს სურდა ეცხოვრა სამყაროში, რომელშიც ის თავისი დანიშნულებით, განხორციელებული ცხოვრებისეული და სააზროვნო აქტებით არ იქნებოდა ადგილს მოკლებული. არადა სწორედ ადგილს მოკლებულია ეს ყველაფერი, თუკი მოგონილ იქნება ან ღმერთის მიერ შეიქმნება ისეთი მართებული და მოწესრიგებული სამყარო, რომელიც მიიშვება რა თავის ნებაზე, მუდმივად შეინარჩუნებს წესრიგსა და მართებულობას.
მთელი ამ სიტყვაუხვობით მე ვცდილობ მივახდინო კანტის გაგების ინდუცირება ჩემშიცა და თქვენშიც, ანუ ვასრულებ ამოცანას, რომელიც დავისახე, — გამოვავლინო ის, რისი ვარიაციებიც იქნება ან უნდა იყოს ჩვენი აზრები. ეს იქნება ის, რაც კანტთანაც ვარიაცია იყო. მაგ., კანტთან ვარირებს თემა — „ყოველ ჯერზე“, და ის შეადგენს ფონს, რომლიდანაც გადმოხტებიან ხოლმე ესა თუ ის სიტყვები და გვატყობინებენ, თუ რატომ გამოიყენება გადმოცემაში ეს და არა სხვა სიტყვები. სხვათა შორის, ამიტომაა (მე ცოტა გდავუხვევ), რომ თითქმის შეუძლებელია კანტის თარგმანით სარგებლობა, განსაკუთრებით რუსული თარგმანით. როგორც ჩანს, რუსი რედაქტორები შეპყრობილნი იყვნენ რედაქტირების ვნებით და ამიტომ ის დელიკატური სიტყვები, ზმნიზედები და აბსოლუტივები, რომელნიც ფიგურირებდნენ კანტთან, რუსულ თარგმანებში დაიკარგა. მთარგმნელებმა გაბედეს და მისი „ანთროპოლოგიიდან“ გააქრეს სიტყვა „მეორედ დაბადება“ — შეცვალეს ის „აღორძინებით“. ეს ხომ სულ სხვა სიტყვაა. რას ნიშნავს „მეორედ დაბადება“ ნათელია ყველასთვის, მაგრამ, რედაქტორები ხომ „განათლებული“ ხალხია, არადა ისინი რომ კეთილგონიერები იყვნენ უკეთესი იქნებოდა. ცხადია, რედაქტორს ეცნო ტერმინი და, ალბათ მოეწონა კიდეც — ოღონდ ტექსტში ის არ შეუტანია. ე.ი. კანტისეული ტექსტიდან გაქრა აკორდი. ჩვენ ხომ მოვილაპარაკეთ, რომ სიტყვები უნდა ავიღოთ აკორდში — რატომ მინცდამაინც ეს და არა სხვა სიტყვები? მაშ ასე, ჩვენ ფაქტიურად უკვე ვასრულებთ ერთგავრ მოძრაობას, ვახორციელებთ იმას, რაზეც კანტი თავის პირველ ნაშრომში საუბრობს, იღებს რა მხედველობაში ლაიბნიცსა და მის წინასწარდადგენილი ჰარმონიის თეორიას: მოსაზრებანი ჩვეულებრივ ყალიბდებიან შედარებით უფრო მარტივი გზით, ვიდრე ის გზაა, რომლითაც ხდება მათი შემდგომ გადმოცემა. ეს ეხება თვით კანტსაც.
პირველი ბგერითი ბიძგები კანტის პირველსავე ნაშრომში — და ჩვენ მკაფიოდ გვესმის, თუ რაზეა საუბარი. კანტი იწყებს ძალის პრობლემის განხილვას ურთიერთქმედებისა და მასთან ახლოს მდგომი ცნებების კონტექსტში. ეს ურთიერთქმედებანი სამყაროში მუდმივად გაიაზრება ამ ურთიერთქმედებებში სულის ადგილის თემატიკის ფონზე. კანტი მოჭიდებულია პრობლემას: რა ადგილი მიჭირავს სამყაროში მე; მას ესმოდა (და ის იყო მეორე, დეკარტის მერე, რომელმაც ეს გაიგო), რომ არსება, რომელმაც რაღაც განიცადა სამყაროში და განცდილიდან შეიძინა გამოცდილება, ანუ მოიპოვა ცოდნა, — ეს არსება თავადვეა ხდომილება ამავე სამყაროში, და ის ამ სამყაროში შესაძლებელია ამავე სამყაროს კანონების ძალით, იმ კანონების ძალით, რომელნიც ამ არსებამ უნდა დაადგინოს როგორც ჭეშმარიტი მის მიერვე მოპოვებული გამოცდილების საფუძველზე. შეეცადეთ ჩაწვდეთ ყველაფერ ამას.
ჭარმაგ კანტს გააჩნია ფორმულა, რომ განსჯის კანონები არის ბუნების კანონები, ან რომ ბუნების კანონები არსებითად განსჯის კანონებია. მაგრამ, ჩვენ არასოდეს ვიღებთ ამ გამონათქვამს აკორდში, როგორც ის მოცემულია კანტთან. იქ ვხვდებით აკორდულ სიტყვას, ანუ სიტყვას რეომელსაც მივყავართ აკორდულ აღქმასთან, — ბუნების კანონები საერთოდ. არა კანონები ფიზიკისა, არა რომელიმე კონკრეტული კანონი, არამედ ბუნების კანონი საერთოდ არის კანონი ჩვენი განსჯისა. სიტყვა „საერთოდ“ ჯერჯერობით არაფერს გვატყობინებს, მაგრამ, ის აკორდულია, მის მიმართ სათანადოდ უნდა განვეწყოთ და ნათელი გახდება, თუ რაზეა აქ საუბარი. საუბარია მასზე, რომ სამყაროს კანონები იმგვარია, ან, რომ სამყარო მოწყობილია ისე, რომ ამ კანონების თანახმად და მათი წყალობით შესაძლებელია სამყაროს თაობაზე რაიმეს გაგება. სხვა სიტყვებით, ცოდნის შინაარსში შევხვდებით რომელიღაც კონკრეტულ კანონებს, მაგარამ თავად ამ კანონთა შინაარსი და კანონის დადგინება — სხვადასხვა რამაა. კანტი მოძრაობს კანონის დადგინების ფაქტის მხრიდან — მე მიკავია ადგილი სამყაროში და, რომ ეს ადგილი ისეთი ადგილია, რომლიდანაც იმ სამყაროს კანონების თანახმად, რომელშიც მე მიკავია ადგილი, ძალმიძს გავიგო ამ სამყაროზე რაღაც, რაიმე ვისწავლო შეუქცევადად. სწავლების ფაქტი შეუქცევადი ფაქტია, რომელიც ცვლის სამყაროს მდგომარეობას. ჩვენ ვეღარ შევძლებთ წინანდელ მდგომარეობაში დაბრუნებას, ვეღარ შევხედავთ ამ მდგომარეობას გვერდიდან, ვეღარ დავინახავთ მას ისეთად, როგორიც ის იყო გამოცდილების მოპოვების აღსრულებულ ფაქტამდე და მის გარეშე.
აი, მაგალითად, როგორ ჟღერს აკორდში კანტის სიტყვები. მეოთხე და მეცხრე პარაგრაფებში, სადაც საუბარია ცოცხალ ძალებზე, ის განსაზღვრავს ძალთა თანაარსებობას და თანმიმდევრობას ურთიერთქმედების პროცესში, განსაკუთრებული ინტერესი კი ეთმობა ძალთა კავშირს იმ ადგილთან, სადაც მყოფობს სული. თანმიმდევრობა კანტისთვის ნიშნავს არა-უსასრულობას ამ სიტყვის აქტუალური მნიშვნელობით, ანუ აქტუალური უსასრულობის სახეზე არმოცემულობას — ძალები მოქმედებენ მხოლოდ თანმიმდევრობაში. მაშ ასე, ძალებს შეუძლიათ იმოქმედონ მხოლოდ თანმიმდევრობაში; ანუ: რაიმე შეიმეცნება მხოლოდ თანმიმდევრობაში; ანუ: მავანს შეუძლია შემეცნება მხოლოდ თანმიმდევრობაში, ე.ი. ცვალებადობაში. მაგრამ, თუ ყოველ ჯერზე უნდა დაფიქსირდეს სულის ადგილსამყოფელი, ხოლო შემეცნება შესაძლებელია მხოლოდ თანმიმდევრობაში, მაშინ საკითხავია, რა ემართება ამ დროს სულის ადგისამყოფელს, რომელიც ასევეა ჩართული ხსენებულ ურთიერთქმედებებში? ხომ არ ხდება მისი ადგისამყოფლის ცვლა?
კანტი აქ გამოთქვამს ფაქტიურად ორ მოსაზრებას. პირველი — ის, რასაც ჩვენ თავისთავად ვგულისხმობთ სიტყვებში „შ ე მ ე ც ნ ე ბ ა“ ან „ა ღ ქ მ ა“ არის რაღაც ისეთი, რასაც შეიძლება ადგილი ჰქონდეს მაშინ, თუ ჩვენ მოვალთ ურთიერთქმედებაში. იმის მხედველობაში მიღების გარეშე, მოვედით თუ არა ჩვენ ურთიერთქმედებაში, უაზროა საუბარი „შემეცნებაზე“, შემეცნების ტერმინის გამოყენებაზე, „აღქმაზე“. და მეორე — კანტისთვის ობსესიური თემა. ცვლილება ამავდროულად უნდა იყოს ცვლილება არა მხოლოდ ნივთიერ სივრცეში. აქ იბადება კითხვა — რა ხდება სულის ადგილის ცვლილებისდა კვალად, ამ ურთიერთქმედებებში მისი ცვლისას? საერთოდ რამდენად კორექტულია სულის მიმართ ტერმინ „ადგილის“ გამოყენება? ამასთანავე საკითხი უნდა ეხებოდეს ცვალებადობებს, რომლის თაობაზეც მავანმა, რომელიც განიცდის ცვლილებას, იცის, რომ ეს მისი სულის მდგომერეობათა ცვალებადობაა. ხომ შეიძლება, რომ არსებობდეს ცვალებადობა მასზე ყოველგვარი წარმოდგენის არსებობის გარეშეც. ასეთი სახეობის ცვალებადობა არაა აღქმა. რომელიმე ცოცხალი არსება შეიძლება განიცდიდეს ცვალებადობას და არაფერი უწყოდეს ამის თაობაზე, არაფერი უწყოდეს მასზე, რომ მისი მდგომარეობა შეიცვალა. კანტის ამ თემას მე შემოკლებით ვუწოდებ „ვიღაცის მიერ მართულობის“ თემას. მოგვიანო კანტი იტყვის ასე: ჩვენს სულში შეიძლება ადგილი ჰქონდეს წარმოდგენათა თამაშს, რომელიც ფაქტიურად ჩვენს თამაშს (მარიონეტობას – მთარგ. შენიშვნა) ნიშნავს, ჩვენ შეიძლება განვიცდიდეთ მდგომარეობის ცვალებადობას ისე, რომ არაფერი ვიცოდეთ მასზე, რაც იმას ნიშნავს, რომ არ აღვიქვამდეთ სამყაროს. წარმოიდგინეთ ასეთი რამ.
მოდით საერთოდ მოვრიგდეთ, რომ ჩვენ რაფერი ვიცით კანტის შესახებ. ვინაიდან მას, რაც ჩვენ ვიცით მასზე წიგნებიდან, მონათხრობებიდან, მიღებული განსაზღვრებებიდან და კლასიფიკაციებიდან, არავითარი კავშიშრი არ აქვს ნამდვილ კანტთან. თავის დროზე თვით ანრი პუანკარემაც კი, ფრანგმა მათემატიკოსმა და ფიზიკოსმა, სივრცისა და დროის საკითხების განხილვისას კანტს მიაწერა ის შეხედულებები, რომელთაც კანტი არ იზიარებდა. აიღო რა ამოსავალ პუნქტად კანტის წარმოდგენა დროისა და სივრცის აპრიორულ ფორმაზე და აჩვენა რა, რომ ის, რაც გვეჩვენება აპრიორულად, თავად უკვე გასაგებია, ანუ შედეგია ართგვარი მუშაობისა; მისი აზრით, დროულ-ვრცეული მახასიათებლები ჩვენ უნდა ავიღოთ არა თავისთავად, არა ხატობრივად, არამედ იმ ეტაპიდან, როცა ისინი მასობრივად განმეორდნენ და მიიღეს სამგანზომილებიანი სივრცის კანონის მსგავსი სტრუქტურა. შემდეგ მას, სხვა თემების განხილვისას, ამავე კონტექსტში შემოაქვს პირობითი მაგალითი და გვთავაზობს წარმოვიდგინოთ ერთგვარი არსებანი ბრტყელ ზედაპირზე, რომელთაც არაფერი უწყიან სხვა განზომილებებზე, გარდა ამ სიბრტყისეული განზომილებისა და აღიქვამენ სამყაროს სითბური შეგრძნებებით. ეს ორგანზომილებიანი არსებანი მოძრაობენ სიბრტყეზე და სითბური ზემოქმედების გავლენით განიცდიან სითბურ შემცირებას. და საბოლოო ჯამში, აღნიშნავს პუანკარე, ეს სიბრტყე მათთვის აღმოჩნდება უსასრულო რამეთუ რამდენადაც უფრო მიუახლოვდებიან ისინი ამ სიბრტყის მიჯნას, კიდეს იმდენად უფრო შემცირდებიან თავად, ანუ შეიცვლებიან ისე, რომ არაფერი ეცოდინებათ ამ ცვლილების თაობაზე, და წარმოიდგენენ, რომ ცხოვრობენ უსასრულო სფეროში.
მე მოვიყვანე ეს პუანკარესეული მაგალითი, რათა, როცა კანტი ამბობს „ცვლილება“ ან, რომ შესაძლებელია ცოცხალი არსება, რომელსაც არ ეცოდინება, რომ გააჩნია წარმოდგენა (წარმოდგენა კი ყოველთვის მდგომარეობის ცვალებადობას მოასწავებს), თქვენ შეძლოთ პუანკარეს ჰიპოთეტური არსებების ვარიანტი მოარგოთ მას და გაიგოთ ამის წყალობით თუ რა იგულისხმება მდგომარეობის ცვლილებაში იმ დაშვების პირობებში, როცა არსებობს ცვალებადობა რომლის თაობაზეც ცვალებადობის განმცდელმა თავად არაფერი უწყის. ამგვარად, თუ ცვლილების განმცდელმა არ იცის, რომ განიცდის ცვლილებას, მაშინ ჩვენ საერთოდაც ვერ ვიტყვით მასზე, რომ ის რაიმეს აღიქვამს სამყაროში, რომ ის რაიმეს იგებს სამყაროზე. რათა ვისაუბროთ იმგვარ ცვლილებებზე, რომელთა განმცდელ-მატარებელმაც იცის მათ შესახებ და მხოლოდ რომელთა მიმართაც გამოყენებადია ტერმინი „აღქმა“ („აღიქვა“, „გაიგო“), რათა ვიმსჯელოთ იმგვარ ურთიერთქმედებებზე, რომელშიც თანამონაწილეობს სული, რომელშიც ჩართულია მისი ადგილ-სამყოფელი, — აუცილებელია წინასწარ დაშვება სუბსტანციის სრული ურთიერთობისა, ე.ი. ყველა ურთიერთქმედ ძალთა სრული ურთიერთმიმართებისა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ჩვენ უნდა ვიგულისხმოთ, რომ ყველა ძალები, რომელთაც შეეძლებათ ურთიერთქმედება უკვე ურთიერთიქმედეს და ამას მოწმობს აღქმის აქტი, თუკი ის განხორციელდა, ან აქტი ცოდნის მოპოვებისა. და კანტი აღნიშნავს, რომ არსებობენ ისეთი ძალები, რომელნიც მათი მოძრაობისდა გამო, როცა საქმე ეხება სუბსტანციის სრული ურთიერთობის პრობლემას (მოგვიანო კანტი ამ პრობლემას უწოდებს სრული საფუძვლიანობის პრობლემას), ამ ურთიერთობაში ვერ ჩაირთვებიან სრულად. ზოგი ძალა უნდა მივუსადაგოთ სხვა სუბსტანციებს, რომელთაც ვერ მოუძებნით უფრო ზუსტ განსაზღვრებას, ანუ ვეღარ მოვახდენთ მათ უფრო დასახსვრას; ამ ანალიზისას ჩვენ უეჭველად მივდივართ ისეთ წერტილამდე, რომლის იქეთაც ნათელ ანალიზს ვეღარ ვაწარმოებთ. სხვაგავრად თუ ვიტყვით, ჩვენ რაღაც უნდა მივიღოთ უკვე მოცემულად, გვაეცოდინება რა, რომ ეს მოცემულობა ამგვარად მოცემულად მიიღება იმიტომ, რომ უფრო ზუსტად მისი განსაღვრა აღარ შეიძლება — რომ ამ მოცემულობის საფუძველი ჩვენთვის მიუწვდომელია.
მაშ ასე, შევაჯამოთ. პირველი გამჭოლი თემა კანტთან არის: რას ნიშნავს საერთდ აღქმა. როდის, როგორ და რასთან მიმართებით შეიძლება ჩვენ ვთქვათ — „აღქმულია“? აღქმა, ან გამოცდილების მოპოვება თუ ცოდნა — კანტისთვის არის რაღაც ისეთი, რასაც ვერ ვიგულისმებთ, ვერ შემოვიტანთ დაშვებით. მისი აღმხდარობის დაშვება არ შეიძლება, ის უნდა ახდეს. არ შეიძლება თქმა იმისა: დაუშვათ, რომ ესა და ეს აღქმულია, გაგებულია… ასეთი დაშვება ვერ იქნება რაღაც თავისთავად ცხადად საგულისხმო, აქ საჭიროა ყოველ ჯერზე ახლიდან დადინება, აღქმულია რაიმე თუ არა. აღქმა არაა თავისთავად ცხადად საგულისხმო რამ, ის უნდა მოხდეს სამყაროში ემპირიული ხდომილებად. ანუ სამყაროში უნდა მოხდეს არა მხოლოდ ის, რაც გაგებულია და ძევს შინაარსად აღქმაში, არამედ აგრეთვე ისიც, რასაც ეწოდება თავად აღქმის ემპირიული ფაქტი. კანტის ამ აზრთასვლეას შეიძლება შევუფარდოთ მეოცე საუკუნის ფენომენოლოგიის მოგვიანო პერიოდის აზრთასვლა. შეიძლება ვისარგებლოთ ხოლმე ანალოგიებით ფენომენოლოგიური რედუქციის პროცედურიდან, რომლის ამოცანაც მდგომარეობს მასში, რომ ადამიანის შინაარსებით აზროვნების მანიაკალური მისწრაფების საპირისპიროდ, გამოყოს კიდევ არსებობა, რომელშიც იაზრება ეს შინაარსები, რამეთუ შინარსის არსებობა და შინაარსი არ დაიყვანება, არ ემთხვევა ერთმანეთს. პირობანი ერთისა განსხვავდება მეორის პირობათაგან.
და მეორე, რაც კავშირშია ზემოთქმულთან. თუ ჩვენ გვესმის, რომ რაღაც აღქმულზე შეგვიძლია საუბარი, როგორც სამყაროში ადგილისმქონე ურთიერთზემოქმედების მხოლოდ ნაწილზე და თანაც ისე, რომ ამისთვის გაცნობიერებული გვაქვს ურთიერთქმედ ძალთა სრული დამოკიდებულების საჭიროება, რათა საერთოდ შეიძლებოდეს სამყაროში აღქმის აქტი, მაშინ, ეს ნიშნავს, რომ ჩვენ საქმე გვაქვს ისეთ საგნებთან და შემოგვყავს ისეთი ქმედებანი, ისეთი ძალები, რომელთა ახსნაც უფრო დაზუსტებულად უკვე არ შეიძლება. ცხადია, რომ ჩვენ ამ ყველაფერში არ გავრკვეულვართ ბოლომდე, მაგრამ აქ არც შეიძლება ბოლომდე მისვლა, და პრობლემაც მასშია, რომ ეს გაურკვეველი ავიღოთ როგორც არაანალიზირებადი. ამის თაობაზე მე უკვე ვილაპარაკე კანტის სიტყვებით — რომ მოსაზრება ჩვეულებრივ წარმოიშვება უფრო მარტივი გზით, ვიდრე ის გზაა, რომლითაც ის გადმოიცემა.
ამდენად, ერთი თემა კანტისა მოკლედ შეიძლება სახელვყოთ ასე — ყოველ ჯერზე თავიდან. ხოლო მასთან მიმართებაში მყოფი მეორე თამა, რომელიც ექვემდებარება ვარიაციებს, მე გამოვთქვამ სიტყვით — ეხლა, როცა უკვე სახეზეა. ეხლა, როცა უკვე სახეზეა, ჩვენ შეგვიძლია აღარ გავაანალიზოთ, აღარ განვაგრძოთ მისი დასახსვრა. ცხადია, საინტერესო იქნებოდა გაგება რაიმესი პირდაპირი ანალიტიკური გზით, მაგრამ, ეს ძალზე რთულია, და მეტიც, კანტი აჩვენებს, რომ ეს შეუძლებელია, რომ ამის კეთების საჭიროება არც არსებობს ეხლა, როცა უკვე სახეზეა. რაა როცა უკვე სახეზეა? აქ კანტს საქმე აქვს იმასთან, რაც სხვადასხვა კონტექსტებში, სხვა მიზნებთან მიმართებაში, სხვა — ადამიანის სულიერ, გონით განზომილებაში — სფეროებში იწოდება გამოცხადებად, გამოცხადებით მიღებულად. ეს გამოცხადებაა სწორედ ცნობიერების ის სიმბოლური სტრუქტურა, რომლის წიაღშიც კანტს შეეძლო, მაგ., აეშორებინა წარმოდგენების შესაძლო თამაში, ანუ მავანის მიერ ჩვენი მარიონეტიზირება. ქონა ცვალებადობისა ისე, რომ ჩვენ არაფერი ვუწყოდეთ ამის თაობაზე არის კიდეც კანტის მიხედვით მავანის მიერ ჩვენით თამაში. გაიხსენეთ დეკარტის „ბოროტი გენია“. სრულიად სხვა სიტყვებითა და სხვა კონტექსტში საქმე ეხება ერთსა და იმავეს. ეს თემა ამოტივტივდა იმის სიღრმიდან, სადაც საქმე ეხება იმას, თუ საერთოდ როგორაა მოწყობილი ჩვენი სული, თუ საერთოდ რა შეიძლება ვიცოდეთ, თუ რისი ცოდნა არის შეუძლებელი, და, თუ როგორ ვიცით ის, რომ რაიმე ვიცით. როცა ჩვენ რაიმე ვიცით ნამდვილად, მაშინ ჩვენ ის ვიცით სრულიად გარკვეული სახით, ეს ხდება მაშინ, როცა ჩვენ ვხვდებით სწორ გზაზე, გზაზე, რომელსაც გააჩნია თავისი სტრუქტურა. ამ გზაზე, ამ სტრუქტურაშია ზუსტად, რომ კანტი გვერდაქცევით მიდის, იხედება ირიბი მზერით. ასეა იმიტომ, რომ არსება რომელიც მცირდება იმისდა კვალად, რასაც ის ეყრდნობა, როგორც საზომს, შეიძლება გადარჩეს მხოლოდ იმის წყალობით, თუკი მოიპოვებს ნიჭს ირიბი ხედვისა, უნარს გვერდიდან განჭვრეტისა, როცა ის თავად აღარ მოექცეოდა საკუთარ თვალთახედვაში, და რაღაცგვარად უმზერდა იმას, თუ როგორ მყოფობს ის ფიზიკური ძალებთან ურთიერთქმედების შეხების წერტილში. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, თუკი მე მექნებოდა ასევე, როგორც ფრანგები ამბობენ, regard oblique — ირიბი მზერა, გვერდიდან განჭვრეტის შესაძლებლობა; არა მხოლოდ ურთიერთქმედებაში ყოფნა, არამედ ამ ურთიერთქმედების წერტილში საკუთარი თავის დანახვაც. სწორედ ამასთან მივდივართ, თუკი გავიაზრებთ იმას, რომ აღქმა არაა რაღაც თავისთავად საგულისხმო რამ.
მაშ ასე, თუკი ჩვენ ვიმყოფებით იმ დაშვების შიგან, რომ რაღაც გაგვიცხადდა, მაშინ, როცა უკვე გაცხადდა, შეიძლება რაღაცეები უკვე აღარ ვიკვლიოთ, ანუ გარკვეული მოქმედებები აღარ განვახორციელოთ. მოგვიანო კანტი იტყვის, რომ არ არსებობობს აუცილებლობა იმისა, რომ ვიკითხოთ — საიდან გაგვაჩნია ჩვენ დროისა და სივრცის ფორმები. ჩვენთვის სრულიად საკმარისია გაგება იმისა თუ რაგვარი არიან ისინი, ხოლო თუ საიდან არიან, ამის გაგება ჩვენ არ ძალგვიძს. იმისთვის, რომ ეს უკანასკნელი გაგვეგო, ანუ გადაგვეწყვიტა საკითხი დროულ-სივრცული წარმოდგენების ფორმის თაობაზე, ჩვენ დაგვჭირდებოდა კიდევ ერთი გონი, რომლის მეშვეობითაც ერთმანეთს შევადარებდით ერთი არსების წარმოდგენის ფორმებს მეორე არსების წარმოდგენებს. ე.ი. უნდა იყოს მესამე, მაგარამ, როგორ გავიდეთ ამ მესამეზე? სადაა ის და ვინ უწყის რაიმე მის თაობაზე?… ეს კიდევ ერთი თემაა. თემა მესამისა, ან მესამის მოკვეთისა, რათა მოვიპოვოთ შესაძლებლობა აზროვნებისა იმგვარად, რომ არ მოგვიწიოს ერთი სამყაროს შედარება სხვა სამყაროსთან. მაშასადამე, გასვლა რაღაც სხვა თვალსაზრისზე, რომელიც ყველა სამყაროს მიღმიერი იქნებოდა და რომელზე დაყრდნობითაც ჩვენ შევძლებდით ჩვენი დროულ-სივრცული ფორმების წარმომავლობის გაანალიზებას — შეუძლებელია. ამის მიღწევა გულისხმობს, რომ ჩვენ ვუწყით რომელიღაც მესამე გონება, მესამე განსჯა, ან მესამე ტიპი გრძნობიერებისა. მაგარამ რა საჭიროა ეს, კითხვას სვამს კანტი, ეხლა, როცა უკვე სახეზე გვაქვს ყველაფერი ეს? ჩვენთვის ხომ სრულიად საკმარისია გაგება მხოლოდ ამისა.
სხვა სიტყვებით, ჩვენი ცნობიერი ყოფის, ჩვენს ფილოსოფოსობისა და მეცნიერების საფუძველში ძევს ერთგვარი მეტად აღარ დასახსვრადი ნივთები, რომელნიც უნდა მივიღით როგორც ფაქტი. მაგალითად, არკვევდა რა თავის დამოკიდებულებას რელიგიისადმი, კანტი ამბობს, რომ, ცხადია შესაძლებელია აზროვნებით მივიდეთ იმასთან, რაზეც მეტაფორულად და სიმბოლურად გადმოგვცემს სახარებისეული ისტორიები და თანაც ისე, რომ არ მოითხოვენ საკუთარი რეალუროიბისადმი დოგმატურ რწმენას. მაგრამ, ეხლა როცა უკვე სახეზეა, ჩვენ შეგვიძლია მისი მიღება მხოლოდ ნათელი მზერით, ჩვენს პირისპირ ამ საგნისა თუ გამოცდილების დაყენება-შეკავებით. ადამიანს, რომელსაც შეუძლია მოიხელთოს (შეაკავოს ნათელი მზერით) პრინციპი ცხოვრებისა, ხელეწიფება გაგება ცხოვრებისა, როგორც მოვლენისა. ასევე, ჩვენ ან ვერასოდეს გავიგებთ, თუ როგორ წარმოიშვა ცნობიერება, ან თუ მოვიპოვებთ ნათელ გაგებას იმისა, თუ რას წარმოადგენს ის, მისი წარმოშობის ანალიზის გარეშე (ე.ი. არ გვექნება რაღაც მესამე), მაშინ ჩვენ შევძლებთ გავიგოთ ცნობიერება, როგორც მოვლენა. ხოლო რა წამს დავიწყებთ თავად ცნობიერების პრინციპის დასახსვრას, ანალიზირებას და წავალთ უფრო შორს, იმავე წამს დავკარგავთ გაგების შეასძლებლობას. ე.ი. ცნობიერების მოვლენის გაგების პირობად გვესახება განდგომა ცნობიერების პრინციპის შემდგომი დასახსვრისა და ანალიზისგან. უკვე სახეზეა და ამიტო შეიძლება ვიცოდეთ, თუ რას წარმოადგენს ცნობიერება. მოდით მივიღოთ ეს, ამბობს კანტი, როგორც ფაქტი. კიდევ უფრო დასახსვრა აღარ უნდა გვეცადა არა მხოლოდ იმიტომ, რომ აღარ შეგვიძლია, — ეს სადისკუსიო საკითხია, — არამედ იმიტომ, რომ ეს აღარაა საჭირო, ვინაიდან ის უკვე სახეზეა. საკმარისია მისი (ცნობიერების) მხოლოდ ჩვენი ნათელი მზერის წინაშე დაყენება. ალბათ შეამჩნიეთ, რომ მე ვცდილობ არ გამოვიყენო მოგვიანო კანტის ტერმინოლოგია და ენა, ენა ტრანსცენდენტალური აპერცეპციის პრინციპისა. ამიტომ, ყველაფერი რასაც მე ვლაპარაკობ, ვლაპარაკობ ფაქტიურად უენო გაღებული პირით, რომელიც მოითხოვს იქ ენის გაჩენას. პირი დაფჩენილია, მას სურს ყვირილი, შეყვირება მზადაა, მაგრამ ენა… გაიხსენეთ მანდელშტამი: ტუჩებზე ადრე დაიბადა ჩურჩული. ესაა ის ენა, რომელიც წარმოდგება კანტთან, — ენა ტრანსცენდენტალური აპარატისა, ანუ ენა ტრანსცენდენტალური აპერცეპციის ცნებებისა. მისი წყალობით კანტი შეძლებს თანდათანობით გვიჩვენოს, თუ რა შეგვიძლია და რა არ შეგვიძლია, რატომ შეგვიძლია ის, რაც შეგვიძლია და რატომ არ შეგვიძლია ის, რაც არ შეგვიძლია.
მაშასადამე, ჩვენ გაგვიჩნდა თემები: 1. ყოველ ჯერზე თავიდან და 2. როცა უკვე სახეზეა. ჩვენ უნდა უნდა გვესმოდეს კანტისეული არგუმენტების აკორდები. ესაა ერთგვარი დაყენება ტონალობისა იმისთის, რომ გავიგოთ, თუ რაზეა საუბარი; ხოლო თუ მოვისვრით კონტექსტს, რომელსაც ქმნის ეს აკორდები, ჩვენ ვერაფერსაც ვერ გავიგებთ. ასე რომ, ტონი წერილებისა და კანტის პატარა ტრაქტატებისა, ჩვენთვის ძალზე მნიშვნელოვანია, რამეთუ სწორედ მათში ისმის ეს აკორდები საუკეთესოდ, განსაკუთრებით კი — კანტისეულ განმარტებებში, რომლებიც ხშირად წარუმატებელიც კია. მაინც რა უნდოდა ეთქვა მას თავისი ფილოსოფიით?
ამ თემებში, უწინარეს ყოვლისა, ჩვენ გვესმის ხმა კაცისა, რომელმაც დაუშვა, რომ ის შეიძლება ატაროს მავანმა, ატაროს ცდომილებებში რაიმემ ან რომელიღაც არსებამ. ანუ შესაძლებელია ისეთი სიტუაცია ცვლილებებისა, როცა მე არაფერი ვუწყი ამის თაობაზე. მეორეს მხრივ, თუ მე მივიღებ, რომ აღქმულად შეიძლება ჩავთვალო რაღაც მხოლოდ მაშინ, თუკი ცვლილების განმცდელმა უწყის საკუთარი თავი ცვლილების სუბიექტის რანგში, — მაშინ გვეძლევა შესაძლებლობა თანდათანობით მოვიხელთოთ სფეროები და საგნები, სადაც სრულიად წავშლით მავანის მიერ ჩვენი თავის ნებაზე ტარების კვალს. ამ სხვის მიერ ტარების გამორიცხვისთვის მე უნდა მივემხრო მესამის მოკვეთის ზემოხსენებულ პრინციპს. ჩვენ ვერ მოვუხმობთ მესამეს საშველად, ეს უკანაონოა, თუმცა ამ უკანონობას სისტემატურად მიმართავს ხოლმე ადამიანი, როცა ის აუცილებლად ქმნის იმას, რასაც კანტი უწოდებდა დოგმატურ ცოდნას, ან დოგმატურ მეტაფიზიკას. არადა ჩვენ ამ დროს უნდა ვკვეთდეთ მესამის ყოველგვარ დაშვებას, ანუ იმას რასაც დოგმატური ცოდნის საფუძვლად ვდებთ. ეს მოკვეთა ჩვენს მიერ მით უფრო ეფექტურად იქნება განხორციელებული, რამდენადაც უფრო შეგნებულად შევაჩერებთ ჩვენს ნათელ მზერას გაცხადებულ მოცემულობებეზე მათი შემდგომი დანაწევრების გარეშე, ანუ მივიღებთ მათ, როგორც უკვე სახეზე მოცემულ ფაქტს. რელიგიის ენაზე ამას ეწოდება გამოცხადებითი ცოდნა.
მოგვიანო კანტთან ეს უკვე დაუნაწევრებადი ფაქტები იწოდება პრინციპებად. მაგალითად, რას წარმოადგენს კანტისთვის ხასიათი? ხასიათი — ესაა საშუალება მოქმედებისა და აზროვნებისა, რომელიც დაფუძნებულია პრინციპებზე, ანუ ამ შემთხვევაში აზროვნება და მოქმედება აღარ ჰგავს კოღოების ღრუბლის ქაოსურ ქროლვას ხან ერთ ხან მეორე მხარეს. კანტი შემთხვევით როდი იყენებს ტერმინს — პრინციპი. ის ყოველთვის ხაზგასმით აღნიშნავს ხოლმე, რომ „პრინციპი უნდა იშვას ადამიანში“, რომ გონი — გულისხმობს აზროვნებას დამყარებულს პრინციპებზე.
თითქოს სიტყვების შემთხვევით დამთხვევასთან გვაქვს საქმე — უბრალოდ ჩვენ გაგვაჩნია მათი შეზღუდული რაოდენობა და სრულიად განსხავებულ სიტუაციებში ვიყენებთ ხოლმე ეთგვროვან სიტყვებს და თანაც ისე, თითქოს მათი ერთგვაროვნების უკან არ დგას არაფერი სერიოზული. არადა დგას. იმიტომ, რომ პრინციპში გონმა იცის რაღც სრულიად აპრიორულად, დამოუკიდებლად გამოცდილებისგან და ემპირიული ფაქტებისგან. იმიტომ, რომ ხასიათი არის ის, რაც მოიცემა და არსებობს მეორედ დაბადებით. მე მოგიყვანთ ადგილს კანტის „ანთროპოლოგიიდან“, თქვენ კი მოახდინეთ ვარირება სიტყვებისა: სადაც ის ლაპარაკობს ხასიათის პრინციპზე თქვენ ჩასვით „გონების პრინციპი“, სადაც საუბრობს „ხარაქტეროლოგიურ პრობლემაზე“ – „შემეცნებითი პრობლემა“, ანუ მიიღეთ ხასიათის აღწერა შემეცნებითი სუბიექტის აღწერად. მაშ ასე: „ … გქონდეს ხასიათი — ნიშნავს ფლობდე იმ ნებელობით უნარს, რომლის წყალობითაც სუბიექტი თავის თავისთვის აუცილებლის რანგში სახავს გარკვეულ პრაქტიკულ პრინციპებს, რომელთაც ის საკუთარი გონებით მიუყენებს თავს, როგორც რაღაც უცვლელს. მიუხედავდ იმისა, რომ ეს პრინციპები ზოგჯერ შეიძლება მცდარიც აღმოჩნდეს, მაინც ნებელობაში ზოგადად რაც ფორმალურია (რაც ფორმალურია გონში საერთოდ, ბუნებაში საერთოდ, ბუნების კანონებში საერთოდ ურთიერთქმედებებთან მიმართებაში…), ანუ წესი მყარი პრინციპების თანახმად მოქმედებისა (და არა მსგავსად კოღოთა ღრუბელისა), უკვე შეიცავს თავის თავში რაღაც ღირებულს, განცვიფრების ღირსს და ამიტომაც გვხვდება ის ცხოვრებაში იშვიათად.
მიაქციეთ ყურადღება: ღირსი აღტაცებისა. ისიც, რასთან მიმართებაშიც მე შემიძლია გამოვიყენო ტერმინი „აღქმულია“, — ხომ ღირსია აღტაცებისა, რამეთუ, როგორც ავხსენი, შეიძლება განვიცდიდეთ ცვლილებას ისე, რომ ვერ ვაცნობიერებდეთ თავს ამ ცვლილებების სუბიექტად. ამ შემთხვევაში, ამბობს კანტი, საქმე ვერ გვექნება ცოდნასთან. ამდენად, ხასიათი ღირსია აღტაცებისა ისევე, როგორც აზროვნების ფაქტი, ვინაიდან არ არსებობს არანაირი გარანტია იმისა, რომ გამოცდილებიდან გამოტანილ იქნება აზრი. შეიძლება გამოვიტანოთ და შეიძლება ვერა. და შემდეგ კანტთან ვხვდებით: „აქ მთავარია არა ის, თუ რას ქმნის ადამიანისგან ბუნება, არამედ ის, თუ რად აქცევს ის თავის თავს თავად; რამეთუ პირველი მიმართებაშია ტემპერამენტთან (ამასთან, სუბიექტი უდიდესწილად პასიურია) და მხოლოდ მეორე ადასტურებს მისი ხასიათის სახეზე ყოფნას… ხასიათს გააჩნია შინაგანი ღირებულება, რომელიც ყველა ღირებულებაზე მაღლამდგომია… ადამიანი, რომელიც თავისი ფიქრთადენის ხატებში აცნობიერებს საკუთარ ხასიათს (მიაქციეთ ყურადღება აკორდულ სიტყვათშეთანხმებას– არა უბრალოდ „გააჩნია ხასიათი“, არამედ „აცნობიერებს თავის თავში საკუთარ ხასიათს“), ფლობს ამ ხასიათს არა ბუნებისგან დაყოლილად, არამედ ყოველ ჯერზე უნდა იქონიოს იგი მოპოვებულის სახით. გაიხსენეთ თემა — „ყოველ ჯერზე…“. მე გეუბნებოდით, რომ თუ ხელთ გვაქვს თემა და მივიღებთ აკორდულობის წესს, მაშინ ნათელი შეიქნება, თუ რას ამბობს ავტორი. ის კი ლაპარაკობს მასზე, რომ ყოველ ჯერზე უნდა იქონიოს მოპოვებულად, ანუ არ არსებობს ხასიათი თავისთავად, ის მიწყივ უნდა იქნეს მოპოვებული. ისე ჩანს, რომ „ფლობა“ უნდა გულისხმობდეს პასიურობას, მაგ., ადამიანს გააჩნია ასეთი და ასეთი ცხვირი, თვალები… მაგრამ ხასიათზე კანტი ამბობს, რომ მისი ფლობა გულისხმობს ყოველ ჯერზე მოპოვებას.
ვხედავთ ალბათ, რომ როგორც არ შეიძლება სამყარო აიგოს ერთხელ და დაიქოს დასრულებული სახით, იმედად, რომ ის იმოქმედებს შესაბამისად კანონებისა, ასევე არ შეიძლება ფლობა ხასიათისა ერთხელ და სამუდამოდ ამ სამყაროში. და შემდეგ ვკითხულობთ: „შესაძლოა დავუშვათ კიდეც, რომ ხასიათის დადგინება მსგავსია ერთგვარი აღორძინებისა (ანუ მეორედ დაბადებისა), რომ ის შეადგენს, ერთის მხრივ, აღთქმის ზეიმს წარდგენილს საკუთარი თავისადმი, და აქცევს ამ ზეიმს დაუვიწყარ მოვლენად და, მეორეს მხრივ, მომენტს, რომელიც გულისხმობს ახალ ეპოქას, რომელშიც განხორციელდა ხსენებული ცვლილება“.
და ბოლოს, მთავარი: “აღზრდამ, მაგალითებმა და დადგენილებებმა განმტკიცება და მედგარობა პრინციპებში საზოგადოდ შეიძლება გამოიწვიონ არა თანდათანობით, არმედ უეცრად, ერთგვარი აფეთქებისდა გვარად, რომელიც მყისიერად გამომდინარეობს ინსტიქტებისაგან მომავალი გაურკვევლობისგან და გადაღლილობისგან. ალბათ მცირედ მოიძებნება ადამიანები რომელთაც ეს რევოლუცია განიცადეს ოცდაათწლამდელ ასაკში (გაიხსენეთ პოეტი ლეონიდ მარტინოვი: „ოცდაცამეტი მე შემისრულდა მაშინ, როცა თქვენს ბინაში შემოვაბიჯე საიდუმლო გასასვლელიდან“, ოცდაცამეტი წელი ქრისტეს ასაკია, ამავე ასაკში დანტე ამბობდა საკუთარ თავზე: „მიწიერი ცხოვრება გავლიე სანახევროდ“)… ნაკლებად მიძებნება ადამიანები, რომლებშიც მყარად განხორციელდა ეს რევოლუცია ორმოცწლამდე ასაკშიც კი.
შევანაცვლოთ სიტყვები, მაგ., „გონების“ ნაცვლად ყველგან ჩავსვათ „ხასიათი“, — და გამოგვივა, რომ გამოცდილების მოპოვება, აქტი აღქმისა, თუ როგორ განისაზღვრა ის სამყაროში, ჩვენს მიერ ვერ აიხსნება როგორც თანდათანობით წარმოშობილი, ე.ი. შეუძლებელი იქნება მისი დასხსვრაც. ამდენად, კანტს შემოაქვს ზღურბლი სრული დისკრეტობისა. ვიმეორებ, სიტყვები კანტთან ურთიერთშენაცვლებადია — ის ხასიათზე საუბრობს თავის, ფორმალურ, ფილოსოფიურ ენაზე. გონება, გამოტანილი აზრი, ხასიათი — ეს ხომ სამყაროული მოვლენებია, რომლებიც ანალიზდება კანტთან ერთ და იმავე ენაში, ესენი ერთგვაროვანი და არა ართი და იგივე მოვლენებია. მათდამი მიყენება დასახსვრა-ანალიზისა, საჩვენებლად იმისა, თუ როგორ წარმოიშვებიან ისინი თანათანობით — არ შეიძლება. მეტიც, კანტს ამ მიმართებით გააჩნია შესანიშნავი რიგი ამოსარჩევი ტერმინებისა: ის საუბრობს ფაქტიურად ინდივიდუალური კონფიგურაციის წარმოქმნაზე, მის სიმყარეზე, მდგრადობაზე და უეცარობაზე. ვინაიდან ყოველი მოვლენა სამყაროში, მათ შორის აღქმაც, არის ინდივიდუალური კონფიგურაცია, ან აქტი, რომელშიც სამყარომ განიცადა ინდივიდუაცია შეუქცდევადი ფორმით.
აღმოჩნდა, რომ სამყაროს კონფიგურირება ისევე ემყარება პრინციპებს, როგორც კონფიგურირება ხასიათისა. სხვაგვარად: ზნეობრივი სამყაროს ხასიათის უეცარი ინდუიდივირება — ისევეა უეცარი და არა თანდათანობითია, როგორც ინდივიდუირება სამყაროსი გონით კონფიგურაციაში. ეს კონფიგურაცია ფიქსირდება და აღიწერება შემდგომ გონების პრინციპებით, ანუ იდეებით.
ე.ი. ადამიანი, მატარებელი ხასიათისა, არის იდეური ადამიანი, ოღონდ არა იმ სიბრტყისეული აზრით, რომელიც ამ სიტყვამ შეიძინა მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნეებში, არამედ კანტისეული აზრ-გაგებით. იდეა არის მოქმედი ფორმალობა ნებასა ან გონებაში. შესაბამისად, პირობანი, რომელთა გამოისობითაც რაღაც მსგავსი ხასიათისა, გონისა, აღქმისა შეიძლებს მტკიცე, ურყევ არსებობას, განსხვავებული იქნება ხასიათის ან აღქმის შინაარსისგან და იქნება ამ უკანასკნელის დანამატი. ეს დანამატია სამყაროში მომხდარი ხდომილების შინაარსისა. სხვაგვარად, რომ ვთქვათ, არსებობს არა მხოლოდ სუბსტანცია — აზრი, ხასიათი, ან სუბსტანცია მატერიალისა, — არამედ არსებობს მისი უწყვეტი შენახვა-შენარჩუნებაც. ეს კი სხვა არაფერია, თუ არა შინაარსი სუბსტანციისა. შემთხვევით როდი ჩნდება კანტისეულ აკორდში, კონტექსტში ხასიათის აღწერისა სიტყვები „სიმყარე“ და „მდგრადობა“: სიმყარე და მდგრადობა, რომელიც მომდინარეობს ინსტიქტური მდგომარეობის გაურკვევლობიდან და მათგან გადაღლის პერიოდიდან. გარკვეულობა სამყაროში, ისევე როგორც გარკვეულობა ხასიათისა არის რაღაც, რაც შემდგომ აღარ ისახსრება, რაც წარმოიშობა დისკრეტული ან უეცარი სახით.