(თარგმნილია 1982 წელს მოსკოვის ზოგადი და პედაგოგიური ფსიქოლოგიის ინსტიტუტში წაკითხული ლექციების წიგნად გამოცემული კრებულის ელექტრონული ვერსიიდან.)
ერთობლივმა საქმიანობამ შეგვიყვანა კანტის იდეის, პრინციპების პრობლემათა ცენტრში. ჩვენი მეთოდი, ჩვეულებისამებრ, იქნება — ვარირება კანტიანურ თემატიკაში იმდენად, რამდენადაც კანტისეულ აზროვნებაში საქმე გვაქვს ერთგვარ ნაკადთან და მის შინაგან მოძრაობასთან, და არა ცალკეულ თხზულებებთან, ან სხვაგვარად რომ ვთქვათ, შრომის შედეგად შექმნილ ნაწარმოებებთან. ამ შრომის პროდუქტებს არ გააჩნიათ დამოუკიდებელი, თვითმკმარი მნიშვნელობა. საქმე ეხება ერთგვარი ორგანიზმის შინაგან ფორმას, რომელსაც ჰქვია კანტი. ხოლო ორგანიზმს, როგორც ვამბობდი, ოცი წლის ასაკშიც ძალუძს ქმნა იმისა, რაც ეგების სამოცი წლის ასაკში და პირიქით. ის ჩვენ არაფერს გვეკითხება… და ამდენად, იმან, რისკენაც მივდივართ, უნდა მოგვცეს საშუალება გავიაზროთ შემდეგი: სწორედ იმიტომ, რომ ჩვენ ვერ ვიქნებით ღმერთები, შეგვიძლია ვიყოთ ზნეობრივნი, სწორედ იმიტომ, რომ არსებობს ცოდვილობის სავსეობა, შეგვიძლია ვიყოთ პასუხისმგებელნი, ანუ თავისუფალნი. დღეს აქ ვისაუბრებთ ამ ყველაფრის თაობაზე განსხვავებულ მასალაზე დაყრდნობით.
აქამდე მე ერთი თვალის შევლებით გიჩვენებდით კანტის აზრთა მსვლელობის ჩამონაჭრებს: არსებობს ისეთი რამ, რასაც შეიძლება ვწვდეთ მხოლოდ ადამიანურ ბუნებაზე უარის თქმის შემთხვევაში, მაგრამ ამავე დროს ჩვენ არ ძალგვიძს ადამიანური ბუნებისგან განდგომა. კანტი მიიჩნევს, რომ ის ისეთია, როგორადაც შობა დედამ, როგორადაც ის აღიზარდა ოჯახში, სადაც მან პირველად გააცნობიერა საკუთარი რაობა. ის მთელი სიცოცხლე ცდილობდა მინიმუმადე დაეყვანა ამქვეყნად მოვლინების, გაჩენის უბედურების განცდა. მე უკვე ვახსენე, რომ ის სიკვდილის პირას მდგარი ირონიულად აღნიშნავდა, რომ სუსტი სხეული ვერ დაენარცხება ძირს ძლიერად. მაგრამ ამ შინაგან ხატს გააჩნია მეორე მხარეც, რომელიც ჩვენ უნდა გავიაზროთ პირველთან ერთად: ის, რისი წვდომაც ძალგვიძს, მიღწევადია მხოლოდ ადამიანური ბუნებისგან, თვითმოყვარეობისგან, ცრურწმენებისგან განდგომით, რადგანაც იგი გადაფარულია სწორედ ამ თვითმოყვარეობით, უზრუნველობით ან შიშითა და სიზარმაცით. თუმცა იგივე ცრურწმენა არასოდეს ქრება, ადამიანური ბუნება სახეზე რჩება — კანტს ეს კარგად ესმოდა. შეიძლება მინიმუმამდე დაყვანა გაჩენის უბედობის განცდისა — მაგრამ ნიღბებიც, შექმნილი გაჩენის უბედობის განცდის საფუძველზე, ასაევე მიუღებელია. ნიღბები მხოლოდ ნიღბებია; იმქვეყნად მიემართება ასევე ნიღაბი.
კანტის ბიოგრაფიაში ვხვდებით ცნობილ ეპიზოდს, რომელსაც გვიამბობს ვასიანსკი: სასიკვდილოდ განწირულ, დაავადებულ კანტთან მიდის ექიმი. კანტი იღებს მას, ძლივს დგას ფეხზე და არტიკულაციური საუბრისთვის სრულიად შეუფერებლად, დაბნეულად, უკავშიროდ ესაუბრება. ექიმს არაფერი ესმის. თუმცა ზოგიერთი სიტყვები მეორდება ამ საუბარში. ვასიანსკი უხსნის ექიმს კანტის საუბარს. ექიმი უნდობლად განეწყო ვასიანსკისეული განმარტებების მიმართ, მაგრამ ეს უნდობლობა განიფანტა, როცა მან გაურკვეველი სიტყვების ნაკადში გაიგონა შემდეგი ფრაზა: „მე ჯერ კიდევ არ დავუტოვებივარ ადამიანებისადმი მიკუთვნებულობის გრძნობას“. იცავდა რა თავაზიანობის წესებს, კანტს არ შეეძლო დაჯდომა (ექიმს კი სურდა რომ ის დამჯდარ მდგომარეობაში გაესინჯა), სანამ არ დაჯდებოდა ექიმი. აი ესაა კანტი. ერთის მხრივ, ყოფნა ადამიანად — ესაა გაჩენის უბედობის განცდა, ხოლო, მეორეს მხრივ, თავი უნდა ავიყვანოთ ხელში კაცობრიობისადმი მიკუთვნებულობის გრძნობით და თანაც ისე, რომ ვიცავდეთ ამ მიკუთვნებულობის გამომხატველ ფორმალურ, ცარიელ წესებს თავაზიანობისა, რომელიც ვრცელდება სასიკვდილოდ განწირულ ისეთ ავადმყოფზეც, რომელიც უნდა იწვეს და მისალმებას მხოლოდ ხელის მსუბუქი მოძრაობით გამოხატავდეს.
მაშასე, ჩვენ აუცილებლად უნდა ვიაზროთ კაცობრიობისადმიმი კუთვნებულობის გრძნობა და განდგომა ადამიანური ბუნებისაგან ერთობლივად. მაგრამ, როგორ გავიაზროთ ეს ორი რამ ერთობლივად? შესაძლოა ჩვენი ძალისხმევა შეამსუბუქოს იმის გაცნობიერებამ, რომ ყველაფერ იმაში, რაზეც ჩვენ ვფიქრობთ კანტის კვალად, მთელ იმ სფეროში, რომელშიც ვიმყოფებით არ არსებობს საბოლოო სიტყვა. ეს ასე უნდა იყოს ერთი უბრალო მიზეზის გამო. ეს ერთი და იგივე სიტყვაა, რომელიც იშვება მრავალჯერადად და უწყვეტად, ისე, თითქოს რამდენი ინდივიდიც ევლინება ქვეყანას ისიც იმდენჯერ იბადებოდეს. მრავალჯერადი, უსასრულოდ მრავალი — ოღონდ პირველად. წარმოიდგინეთ: რაღაც, რაც ხდება და შეიძლება იყოს მხოლოდ პირველად და ერთხელ, ხდება მეორედ, მესამედ, ათასმეერთედ და ა.შ. იგივე აზრი, რომელიც თქვენ გაქვთ თავში, იქნება თქვენი აზრი, თუმცა ის იქნება კანტის აზრიც. მაგრამ, თუ ის იქნება აზრი, მაშინ ის იქნება პირველად თქვენს თავში და საერთოდ სამყაროში.
ვუბრუნდები საწყის წერტილს, იმას, რასაც ვუწოდე გამოცხადება. სხვაგვარად რომ ვთქვა, ესაა ის, რაც ჩვენ უნდა მივიღოთ. მე ვთქვი, რომ ცნობიერების (რომელიც სიმბოლურია) სტრუქტურის შიგან ჩვენ პირველად ძალგვიძს (და კანტი ამას აკეთებს) განვდგეთ, გამოვთავისუფლდეთ და შევხედოთ საკუთარ თავს ნივთებთან ურთიერთქმედების, შეხების წერტილში. მაგრამ არა ურთიერთქმედების შიგნიდან, რამეთუ, თუ ჩვენ ვიარსებებდით მხოლოდ ურთიერთქმედებათა შიგან, მაშინ ჩევნ არ გვეცოდინებოდა ისიც კი, გაგვაჩნია თუ არა წარმოდგენები. სხვა სიტყვებით: თუ აღქმაა — მაშინ მხოლოდ გაცნობიერებადი აღქმაა. ცხადია, აბსტრაქტულად რომ ვთქვათ, სამყაროში შეიძლება ადგილი ჰქონდეს ერთგვარ ფსიქიკურ აქტებს, რომელთა შიგანაც მოხვედრა ჩვენ არ შეგვიძლია. ჩვენ ძალგვიძს მოხვედრა მხოლოდ საკუთარი ფსიქიკური აქტების შიგან. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ დავუშვებთ სამყაროს აღსავსეს გრძნობებით, სადაც, როგორც ჩვეულებისამებრ ამბობენ, „შეგრძნება არის მატერიის საყოველთაო თვისება“, გაუგებარი დარჩება ის, თუ როგორ ვიმსჯელოთ მასზე. კანტი მიიჩნევს, რომ სწორედ ასეთ სამყაროზე მსჯელობა არ ეგების, რომ ჩვენ შეგრძნებებზე ძალგვიძს საუბარი მხოლოდ მაშინ, როცა სახეზეა გაცნობიერებადი შეგრძნება, ანუ ისეთი, რომელშიც მე ვაცნობიერებ საკუთარ თავს, ან ვცნობ ჩემს თავს საკუთარი მდგომარეობების ცვლილების სუბიექტად (შეგრძნება ხომ მდგომარეობათა ცვლილებაა).
მაშ ასე, კანტის მიხედვით, დავინახავ რა თავს ურთიერთქმედებაში, ანუ დავინახავ რა თავს აღმქმელის წერტილში, როგორც თვალმადევნებელი, მე აღმოვჩნდები სიტუაციაში, როცა უნდა მივიღო (ვაღიარო) რაღაც უფრო ყოვლისმომცველი სიტუაციის შიგნით. შევეცადოთ აღება აკორდისა და მოვუსმინოთ, თუ რაზეა აქ საუბარი. ოღონდ ჯერ დოგმატურად გამოვთქვამ ერთ თეზისს: იმას, რასაც ჩვენ ვიღებთ (ვაღიარებთ) ან უნდა მივიღოთ გაცხადების დონეზე, არ გააჩნია ორგანული საზრისი და მისი ახსნა შეუძლებელია მიწიერის, ამქვეყნიურის ტერმინებში, და სწორედ მხოლოდ ამიტომ შეიძლება მისი მიღება. გაამახვილეთ ყურადღება ამ დებულებაზე და გაიხსენეთ, თუ რას ვამბობდი ჩვენი მარიონეტული მართვის კანტისეულ თემატიკაზე.
ეხლა მე მოვიყვან ამონარიდს 1789 წელს ჰერცისადმი მიწერილი წერილიდან. სხვათა შორის, ტერმინოლოგიის მიხედვით თქვენ დაინახავთ, რომ ეს უკვე მოგვიანო კანტია, მაგრამ შინაგანი ფორმის მიხედვით ის ემთხვევა კანტის პირველ ნაშრომს — „მოსაზრებანი ცოცხალი ძალების ჭეშმარიტი შეფასების თაობაზე“: „ამგვარად, სრულიად შესაძლებელია ჩვენება იმისა, რომ, თუ ჩვენ შეგვწევს უნარი სინთეზურ აპრიორული მსჯელობების გამოთქმისა, მაშინ ეს უკანასკნელი ეხება მხოლოდ ჭვრტით საგნებს როგორც წმინდა მოვლენებს. თუ ჩვენ ასევე გვექნებოდა უნარი ინტელექტუალური ჭვრეტისა (მაგ., თუკი მისი უსასრულოდ მრავალი ელემენტი იქნებოდა ნოუმენი), აუცილებლობა ასეთი მსჯელობებისა, შესაბამისად ჩვენი განსჯის ბუნებისა, რომელშიც ადგილი აქვს ისეთ ცნებას, როგორიცაა აუცილებლობა, სრულიად უადგილო იქნებოდა. ასეა ვინაიდან, ცოდნა იმისა, რომ სამკუდხედის ორი გვერდის ჯამი მეტია მესამე გვერდზე, არის მხოლოოდ აღქმის შედეგი და არა სამკუთხედის აუცილებლად თანმდევი თვისება.
საკითხავია, როგორაა შესაძლებელი (როგორც სივრცე და დრო) ასეთი გრძნობადი ჭვრეტა, როგორც ჩვენი გრძნობელობის ფორმა, თუ როგორც ის განსჯის ფუნქცია, რომელნიც გამოყავს მისგან ლოგიკას; ანუ როგორ ხდება, რომ ერთი ფორმა ეთანხმება, ეთანადება მეორეს ერთ შესაძლო შემეცნებაში, — სრულიად შეუძლებელია, რომ ეს ჩვენ ავხსნათ, რამეთუ ეს რომ აგვეხსნა, მაშინ ჩვენთვის სჭირო იქნებოდა გვქონოდა ჭვრეტის კიდევ ერთი ფორმა, განსხვავებული იმისგან, რომელიც მოგვდგამს; ასევე საჭირო იქნებოდა სხვაგვარი განსჯა, რომელსაც შევადარებდით ჩვენს განსჯას (ესაა ოპერაცია მესამისა, მესამე წერტილისა, საიდანაც შესაძლებელია დაკვირვება) და ყველა ესენი იქნებოდნენ ნივთი თავისთავად. (აქ ჩვენ ერთ მოძრაობაში ვხედავთ მოგვიანო კანტის ყველა ტერმინსა და შედეგს). როგორც ჩანს, ჩვენ ყოველგვარ განსჯაზე და ჭვრეტაზე შეგვიძლია საუბარი ჩვენეული განსჯისა და ჭვრეტის მეშვეობით. ამიტომ ამ კითხვაზე პასუხის გაცემის არავითარი საჭიროება არ არსებობს. (ანუ არავითარი საჭიროება არ არსებობს იმის, რომ გაეცეს პასუხი კითხვას — საიდან მოგვდგამს ჩვენ ჭვრეტისა და განსჯის ეს ფორმები, ან სხვა სიტყვებით, ჩვენი შემეცნება არ დაიყვანება და არ უკავშირდება იმას, შევძლებთ თუ არა პასუხის გაცემას ამ კითხვაზე). ასეა იმიტომ, რომ, თუ ჩვენ შეგვიძლია ვაჩვენოთ, რომ ნივთთა ჩვენეული შემეცნება, თავად გამოცდილება შესაძლებელია მხოლოდ ამ პირობით (ანუ განსჯისა და ჭვრეტის ამ ფორმების სახეზე ყოფნის პირობებში), ისევ ეროგორც ყველა სხვა ცნება ნივთთა შესახებ — არაა გაპირობებული ამ საშუალებით (ჭვრეტის საშუალებით) — ჩვენთვის სრულიად ცარიელია“ note 14. ე.ი. ყველა სხვა შესძლო ცნება, რომელიც შემუშვებულ იქნება სხვა განსჯისა და გრძნობადობის საფუძველზე, — ჩვენთვის იქნება ისევე ცარიელი, როგორც ცარიელი სიმრავლე. წარმოიდგინეთ, მაგ., მარსიანელთა ცნებები. ისინი ჩვენთვის ცარიელია, ვინაიდან არ ძლგვიძს შევუთანადოთ ისინი ჩვენს ცოდნას, როგორც ელემენტი ამ ცოდნის შემდგომი მსვლელობისა. ისინი ვერ გააფართოებენ ჩვენს ცოდნას. კანტის ინტუიტიური ამოსავალი პუნქტი: ყოველი ცოდნა წარმოადგენს განხილვის საგანს იმდენად, რამდენადაც ცოდნა წარმოადგენს არსებული ცოდნის გაფართოებას. განვაგრძობ ციტირებას: „ … არა მხოლოდ ყველა სხვა ცნება ნივთთა თაობაზე (რომელნიც განპირობებულნი არ არიან ამ საშუალებით), არის ჩვენთვის ცარიელი და ვერ მიგვიყვანს რაიმე ცოდნამდე, არამედ გრძნობადობის ყველა მონაცემი, შესაძლო ცოდნის მოპოვებისთვის ამ პირობების გარეშე, ვერ წარმოგვიდგენდა ობეიექტს (ანუ ყველა შეგრძნება სამყაროში ან შემგრძნობი მატერია ვერ აიღება ჩვენს მიერ გრძნობადი მონაცემის, გამოცდილების სტატუსში, თუ არ შესრულდება ზოგიერთი პირობა, რომელნიც ჩვენს შიგან ძევს) და ჩვენ ვერ შევიძენდით ცნობიერების ისეთ ერთიანობასაც კი, რომელიც საჭიროა საკუთარი თავის შემეცნებისათვის (რომელიც შინაგანი გრძნობადობის ობიექტია). ე.ი. ჩემთვის, როგორც შემემეცნებელი სუბიექტისთვის შეუძლებელი იქნებოდა გაგება იმისაც კი გამაჩნია თუ არა მე ისინი (ანუ მაქვს თუ არა შეგრძნება, აღქმა, წარმოდგენა), და შესაბამისად, ეს უკანასკნელნი ჩემთვის, როგორც შემემეცნებელი სუბიექტისთვის, უბრალოდ არც იარსებებდნენ. ამასთანავე ისინი (თუკი წარმოვისახავდი, რომ ვიქეცი ცხოველად) როგორც წარმოდგენები, რომელნიც ასოციაციის ემპირიული კანონების შესაბამისად, იქნებოდნენ ურთიერშეკავშირებული, ასევე მოახდენდნენ გავლენას ჩემში არსებულ გძრობადობასა და სურვილის უნარზე ისე, რომ არ მეცოდინებოდა თვით ჩემი არსებობის შესახებაც კი (ანუ მათ არ ეცოდინებოდათ ჩემი არსებობა, მე არ მეცოდინებოდა ჩემი წარმოდგენების თაობაზე იმდენადვე, რამდენადაც არ მეცოდინებოდა საკუთარი თავი როგორც ამ წარმოდგენების სუბიექტი, ანუ არ მექნებოდა ერთიანობა ცნობიერებისა, რომელიც სჭიროა საკუთარი თავის შემეცნებისთვის, და მათაც, ამბობს კანტი, არაფერი ეცოდინებოდათ ჩემს არსებობაზე) — დავუშვათ ამასთანავე, რომ თუ მეცოდინებოდა კიდეც ყოველი ცალკეული წარმოდგენა, ეს ვერ მიმიყვანდა იმ ურთიერთკავშირამდე, რომელიც მათ გააჩნიათ ობიექტის თაობაზე აპერცეპციის სინთეზური ერთიანობის საშუალებით — ამიტომ ისინი გააგრძელებდნენ საკუთარ თამაშს (ე.ი. ვიღაცა გვამარიონეტებს და გვმართავს), მე კიარაფერი მეცოდინება მის შესახებ“ note 15.
მაშ ასე, ჩემით შესაძლო თამაში, თამაში წარმოდგენებისა კანტის მიერ გადაიჭრება ერთი კრიტერიუმის შემოტანით — ცნობიერდება თუ არ ცნობიერდება. ცნობიერება აიღება როგორც წარმოდგენათა შინაარსისგან, ფსიქიკისგან განსხვავებული რამ. ჩვენ შეიძლება გაგვაჩნდეს შინაარსი წარმოდგენებისა და ფსიქიკური მდგომარეობანი, მაგრამ, თუ ჩვენ არ ძალგვიძს აღვიქვათ თავი ამ წარმოდგენების სუბიექტად და ამის საფუძველზე თავად ამ წარმოდგენების შემეცნება, მაშინ ჩვენ ვხვდებით სამყაროში სადაც არსებობა არ არის დამოუკიდებელი. ეს ყველაფერი მსგავსია ამ სამყაროში თითქოსდა მიმდინარე ისეთი თამაშისა, რომელიც გრძელდება უსასრულოდ და რომელშიც მე ვერასოდეს ვგებულობ, მეცვლება თუ არა მდგომარეობანი. თუკი მე ვწყვეტ ამ დამოკიდებულობას, შემომაქვს რა, კრიტერიუმი გაცნობიერებულობისა, მაშინ მე აღმოვჩნდები სფეროში სადაც ვაღიარებ რაღაცას კითხვაზე პასუხის გაცემის აუცილებლობის გარეშე; კერძოდ კითხვაზე — თუ საიდან მაქვს თვით ეს კრიტერიუმი გაცნობიერებულობისა და მის თანახმად გამომდინარე ფორმები გრძნობადობისა და განსჯადობისა. რომ დაგვედგინა თუ საიდან მომდგამს ისინი მე, მაშინ უნდა გამაჩნდეს საშუალება შედარებისა, ანუ დავაყენო ერთი განსჯა გარემიმართებაში მეორესთან, მოკლედ რომ ვთქვათ, უნდა გამაჩნდეს მესამე. ის კი არ არის. ჩვენ უკვე ვსუფევთ რაღაცის შიგან, და აღმოვჩნდით რა იქ, ჩვენ უნდა მივიღოთ (ვაღიაროთ), რაც გულისხმობს ასაღიარებელში ჩახედვას და მის ნათლად დანახვას, ვინაიდან ასაღიარებელი არა უბრალოდ და მხოლოდ ფაქტია, არაა მხოლოდ ემპირიული მოცემულობა. მართლაცდა, რას ვაღიარებთ? საქმის არსის წვდომის გასაიოლებლად მე ეხლა ვიმსჯელებ მასზე, რასაც თითქოს მეტაფიზიკასთან არანაირი კავშირი არ გააჩნია. შემოვიტანოთ, მაგ., ზნეობის პრობლემა, ეთიკური პრობლემა. ოღონდ თავიდან, ერთი კანტისეული სვლით ჩამოვკვეთ ყველა შესაძლო გაუგებრობას. მაშ ასე, ის, რაც მიიღება, ანუ გაცხადებული, თანახმად პირველი, უხეში განსაზღვრებისა, არის ზეგრძნობადი, უხილავი. „raznonznenix listochkax” – ში (ამ სათაურით ორიგინალის ენაზე გამოცემულია განსხვავებული შენიშვნები კანტისა, მისი ჩანაწერები) კანტი წერს, რომ ჩვენ ძალგვიძს ვწვდეთ ნივთებს თავისთავად, ანუ ზეგრძნობადს, ღმერთსა და უკვდავებას, მხოლოდ თავისუფლების რეალობის ცნების მეშვეობით და იმის გათვალისწინებით, რომ პრაქტიკულ მიმართებში ჩვენ ამას ვაღწევთ კატეგორიულ იმპერატივში. თუმცა, არის აპრიორული სინთეზური მსჯელობანი, რომლის გარეშეც ვერასოდეს შევიმეცნებდით ჩვენს მიზანს, რამეთუ ჩვენ უნდა ვგულისხმობდეთ ისეთ მიზანს, რომელსაც ვწვდებით აპრიორი, — აპრიორულად და არა ემპირიულად, აღნიშნავს კანტი. რამდენადაც ეს მიზნები განეკუთვნება ზეგრძნობადს, ანუ უხილავს, ამდენად ეს ცნებანი წინ უნდა უსწრებდეს ყოველგვარ გაცხადებას და იმყოფებოდნენ მის საფუძვლად.
კანტს შემოაქვს საკვირველი მოვლენა და შემოყავს ის ფილოსოფიური და არა რელიგიური სვლით. ფილოსოფოსი, მოხვედრილი სიტუაციაში, რომელიც მე სახელვყავი „აღიარებად“ (მიღებად), სვამს კითხვას — ვის უცხადდება? ვის მიმართავს გაცხადება? და როგორც ჭეშმარიტი ფილოსოფოსი პასუხობს: მას, ვისაც უკვე გამოეცხადა. რათა მიღებულ იქნეს გაცხადებული, ის უკვე უნდა იცოდეთ, ის უკვე უნდა იყოს, სხვაგვარად ჩვენ მას ვერც კი ვიცნობდით. აქ გაისმის კანტისეული პრობლემა ტავტოლოგიისა, რომელსაც მე შევეხე დეკარტისადმი მიძღვნილი ლექციებისას. ესაა ფუნდამენტური ფილოსოფიური სვლაა, რომელშიც გამოკრთება ნაყოფიერი ტავტოლოგიები არსებობისა და გაგებისა (წვდომისა). კანტი ამბობს, რომ ჩვენ საერთოდ ვერ შევძლებდით მსჯელობას ღმერთსა და უკვდავებაზე, ნივთებზე თავისთავად ან ზეგრძნობადზე, რომ ამქვეყნიურის ტერმინებში გადუწყვეტადი და განუსაზღვრელი ეს მიზნები, რომელითაც სახელიწოდებაა დამიანის არსების მოწოდება (მოწოდება ან გამოცხადება, კანტის მიხედვით, — ესაა ის, რაც არაზღვარიდება მიწიერი არსებობის პირობებითა და ფარგლებით, რაც არ ამოიწურება და წყდება ამ უკანასკნელის საზღვრებში), არ იქნებოდა გაცხადებით მოწოდებულისთვის გამოცხადება. ანუ გამოცხადება უნდა იდოს საფუძვლად გამოცხადებისა; კეთილი ადამიანი კეთილია — ეს ტავტოლოგიაა. ის, რაც ჩვენ უეჭველად ვიცით გონებით, არის ნაყოფიერი ტავტოლოგია. არ აძლევდა რა ნებას თავს, რომ დაკავებულიყო გამოცხადებითი რწმენის საგნებზე რელიგიური მსჯელობით, კანტი დაკავებულია იმ საქმიანობით, რასაც უნდა აკეთებდეს ფილოსოფოსი: ის იკვლევს და გვიჩვენებს. მართლაც, თუ გამოცხადებული ვერ გაუცხადდება მას, ვისაც ის არ გააჩნია, მაშინ აღწერას, მაგ., ისტორიული აქტებისა და შემთხვევებისა არ აქვს არავითარი აზრი, ეს ჩვენ მაინც ვერ მიგვიყვანს გაგებამდე. მე კი მსურს წვდომა, გაგება. მაგრამ, რას ნიშნავს გაგება? ამ შემთხვევაში გაგება ნიშნავს ჩახედვას იმ აღიარებულში (მიღებულში), რომლის წარმომავლობის საკითხზე პასუხის გაცემაშიც არ არსებობს არავითარი აუცილებლობა.
მაშ რას წარმოადგენს ეს აღიარებული? მიღებული, ამბობს კანტი, — ესაა გული, სიკეთე. სხვათა შორის ის იტყვის ერთ საოცარ ფრაზას რუსოზე. ის გაუგებარი დაგვრჩება, თუ არ დავაყენებთ ცოდნისა და აზროვნებისგან დამოუკიდებელი ერთგვარი სიცხადისა და დამაჯერებლობის თაობაზე წარმომდგარი განსჯის კონტექსტში. კანტთან ეს გამოთქმა გვხვდება წერილებშიც და ადრეულ ნაშრომებშიც; ის ამბობს, რომ ჭეშმარიტ ავტორად თეოდიციისაა, ანუ ამ ბოროტი სამყაროს პირობებში ღმერთის გამართლებისა, გვავლინება რუსსო. რატომ რუსსო? ის ხომ არავითარი თეოდიციით არყოფილა დაკავებული? იმიტომ, რომ კანტისთვის ის იყო კონგენიალური ავტორი, რომელსაც შესანიშნავად ესმოდა, რომ ადმიანის გულს მოსდგამს ზნეობრივი ფეთქვა, რომელიც არსებობს მასში სხვა სამყაროში გასაღწევად საჭირო სპეციალური საშუალებების აგების გარეშე. ამ წამს მე თითქმის სიტყვასიტყვით მოვახდინე კანტის ციტირება მისი ნაშრომიდან — „გონითმჭვრეტელის ზმანებანი განმარტებულნი ზმანებებით მეტაფიზიკოსისა“. წავიკითხავ სხვა ამონარიდს: „ამიტომაა … რომ ადამიანის ბუნებასა და ზნაობის სიწმინდეს, როგორც ჩანს, უფრო შეესაბამება კეთილშობილი გულის გრძნობელობაში დაფუძნება მომავლის სამყაროს მოლოდინისა (ანუ გამართლება ქვეყნიერებისა ან ღმერთისა სამყაროში), ვიდრე მისი კეთილი ქცევის გამყარება სხვა ქვეყნიერების არსებობის იმედებით“. თუმცა იმედი ჩვენ უკვე გამოვრიცხეთ. მაგრამ, თქვენ არც კი შეგიმჩნევიათ, რომ როცა მე ვახსენე სიტყვა „ტავტოლოგია“, მე კვლავაც ვსაუბრობდი აზროვნებაზე, რომელიც იმედოვნებს, გარეშე იმედისა, რამეთუ იმედი აბსოლუტურია. ხოლო, თუ ის აბსოლუტურია, მაშინ არ უნდა ჩავაქსოვოთ ღმერთი და მისკენ მიმართული იმედი ჩვენს ყოველდღიურ საქმეებში.
მაშასადამე, უკვე მასში, რასაც უწოდებენ ზნეობრივ გრძნობას, საქმე ეხება გონებაჭვრეტით ინტუიციას ან წვდომას და არა ნატურალურ საგანს. როცა მე ვამბობ — გამოცხადება — იგულისხმება, რომ მე შემიძლია ვცნო ის, რომ თუ მე მას ვცნობ, ის უკვე არის, — რას ნიშნავს ეს? ეს ნიშნავს გონით ხედვას. მას არ გააჩნია საგანი, საგნობრივი სიმრავლე ცარიელია, როცა ვამბობთ: კეთილი ადამიანი კეთილია.
მაშ რატომ მაინც და მაინც რუსსო? რათა ამ კითხვას ვუპასუხო განვაგრძობ ციტირებას: „ამგვარია ზნეობრივი რწმენა, რომლის უბრალოება და სიმარტივეც განსხვავებულია გონიერებისგან და „მიშენებებისგან“ note 16. და რას მივუშენებთ ხოლმე ჩვენ ამ სიმარტივეს? ჩვენ მივუშენებთ ხოლმე მას ყოველგვარ დაშვებებსა და ფანტაზიებს იმის თაობაზე, თუ როგორაა ნაგები ზეგრძნობადი სამყარო. აქ ჟღერს კანტის საოცარი ინტუიცია და გრძნობა, რომელსაც მე ვუწოდებდი ზომიერების გრძნობას. როცა მე ვაგებ ზეგრძნობადი სამყაროს აღმწერ მიშენებას ყველა ტერმინი და ცნება მის შიგან არათანაზომადია ამ ტერმინებისა და ცნებების მისაყენებელ სიტუაციებთან, არა თანაზომადია დაკვირვების შესაძლებლობებთან, შესაძლებლობებთან აღქმისა და ადამიანურ ემოცანებთან. დაუშვათ, მე თქვნ აღგიწერთ ზეგრძნობად სამყაროს, მოგიყვებით, თუ რა არის ეონი, რომ ეონის ყოველი ერთეული მოითვლის 300 მილიონ წელს, და მოგიყვებით იმასაც, თუ როგორ ენაცვლებიან ისინი ერთმანეთს. თუმცა, კანტი ამასთან დაკავშირებით იტყვის: მაპატიეთ, მაგრამ, ეონის დრო არათნაზომადია ჩემი ქმედების დროსთან. ქმედება მე უნდა განვახორციელო ეხლა, და როგორღა მოვახერხო გადასვლა ეონთა აღმწერი ტერმინებიდან იმ ტერმინებზე, რომლებიც ეთანაზომებიან ჩემი ქმედების საბოლოო ნაბიჯებსა და ჩემს აზროვნებას? როგორ გამოვიყვანო მე ეონებისგან — ვთქვა ეხლა სიმართლე თუ ტყუილი? თანაზომადობა დარღვეულია.
მე შემოგაპარეთ თანაზომადობის ინტუიცია და ვისურვებდი, რომ შეიგრძნოთ ის. სხვათა შორის სიტყვა „თანაზომადობა“-ს მე მოვიხმარ როგორც ინტუიციური გაგებით ისე იმ აზრითაც, როგორითაც ის გამოიყენება ზომადობის თანამედროვე მათემატიკურ თეორიაში. კანტი, მაგ., მუდმივად ინტერესდება შემდეგით — ვიყენებთ რა გარკვეულ ტერმინებს, ხომ არ ვიმყოფებით ამ დროს სიტუაციაში, რომელშიც ამ ტერმინთა რეალიზების პირობები არ სრულდება, ანუ როცა ჩვენ დაკარგული გვაქვს საკუთარი აზროვნების ზომიერება… აქედან გამომდინარე ის ასკვნის: „მოდით ამგვარ განკერძოებულ საგნებზე გახმაურებული მოძღვრებების შექმნის ნება გადავულოცოთ უსაქმურებს (ვისაც საქმე გამოლევია დაე ილაყბოს, თუ როგორაა მოწყობილი ეონთა საუფლო. თავისთავად ამას არავითარი მნიშვნელობა არ გააჩნია). მათი სიტყვების წუთიერ გავლენიანობას ამ თემაზე კამათში შეიძლება მოჰყვეს ამა თუ იმ სკოლის გამართლება, მაგარამ ამას არ ექნება არავითარი დადებითი ზეგავლენა პატიოსან ადამიანთა მომავალ ბედზე“ note 17. პატიოსნება ამ აზრით არის კიდეც ის, რასაც რუსო უწოდებდა ზნეობრივ გრძნობას ან ადამიანის გულს. მაგრამ, რუსოსთან ეს ყოველივე მხოლოდ სიტყვებია, ხოლო კანტთან ნათელი ხდება მათი საზრისი. რუსოს სიტყვები დაემთხვა კანტის გენიალურობას. კანტმა გამოავლინა ზედროითი, ანუ მდგომარეობათა ცვალებადობისგან, პროგრესისგან, ცოდნისგან დამოუკიდებელი ადამიანური არსებობის ყოფიერების საფუძვლის ანუ ზნეობრიობის ზეაზრისეული ხასითი, იმდენად, რამდენადაც ზნეობრიობა არის განმაზოგადებელი, ადამიანური არსებობის ფენომენის როგორც ასეთის გამომცალკევებელი მახასიათებელი.
საბოლოო ნაბიჯი ჩემი მსჯელობებისა შეიძლება რეზიუმირებულ იქნეს შემდეგნაირად: ჩვენ მუდამ ვიმყოფებით ზნეობრიობის ტავტოლოგიურობის შიგან და ვერ შევძლებთ მის გახსნას, რათა გავიგოთ მისი წარმომავლობა, ისევე, როგორც ამას ადგილი აქვს გონის ტავტოლოგიის შემთხვევაში — ჩვენ ვერც მას ვერ გავხსნით გასაგებად იმისა, თუ საიდან და როგორ წარმოიქმნა ის ფორმები გრაძნობადობისა (დრო და სივრცე — მთარგ. შენიშვნა) და განსჯისა (განსგის კატეგორიები: მიზეზობრიობა, მოდალობა და ა.შ. — მთარგ. შენიშვნა), რომელიც ჩვენ მოგვდგამს. ეს ნიშნავს ზნეობრიობის დამოუკიდებლობას ცოდნისგან და მოწმობს მის ავტონომიურობას; და როცა კანტი აცხადებს, რომ ჩვენ უნდა „მოვხსნათ“ ცოდნა, მას მხედველობაში აქვს ის, რომ მიზეზობრივ კავშირთა სამყაროში ადგილი აქვს (და მათ არ ეწინააღმდეგება) ზნეობრიობის ავტონომიურ სფეროს. ამის გაცნობიერება ჩვენ თავიდან გვაცილებს იმ კითხვებზე პასუხის გაცემის აუცილებლობისგან, რომელთაც არ მოეპოვებათ პასუხები უკვე ლოგიკური მიზეზების გამო.
ყოველივე ეს უნდა ავიღოთ, ვიმეორებ, აკორდში, კანტისეული თემატიკის შინაგან ჟღერადობაში — თუკი უკვე სახეზეა რაღაც, როგორც ხდომილება (აღსრულებული), მაშინ იხსნება აუცილებელობა შედარებისა, თუ უკვე მოცემულია ტავტოლოგია ზნეობრიობისა, თუ მოცემულია ის ფორმა გრძნობადობისა, რომელიც არს, თუკი სახეზეა ის გონება, რომელიც ასევე არს, — მაშინ ყოველგვარ საჭიროებას მოკლებულია გარეგანი შედარების აუცილებლობა, საკმარისია მხოლოდ გაგება იმისა, თუ რას წარმოადგენს ის — როგორაა ის შესაძლებელი. ამგავრი გაგება ზედროულია. ზნეობრიობა დროის გარეა, და ეს ის ტავტოლოგია არომლის შიგანაც ჩვენ მუდმივად ვიმყოფებით. ვერანაირი პროგრესი ცივილიზაციისა, პროგრესი მეცნიერებისა და ტექნიკისა ვერ შეძლებს ზემოხსენებულ გაგებას, გაგებას საკუთარი თავისა ადამიანური არსების რანგში. გაგება ტავტოლოგიურია. ჩვენ ვიგებთ საკუთარ თავს ზედროულობაში იმ აზრით, რომ გაგება მიემართება იმას, რისგანაც ადგილი არ აქვს მდგომარეობათა ცვალებადობასა და თანამიმდევრობას. ამგვარი ფორმულირება ტავტოლოგიისა წარმოადგენს ამავდროულად არსებობის პრობლემის როგორც ისეთი რაღაცის ფორმულირებას, რომელიც არ გამოიყვანება აზრისგან. დეკარტისეული ego cogito ergo sum — არის ერთ-ერთი ყველაზე პირველი გონივრული თეორიული ფორმულირება იმისა, რაშიც ადგილი არ აქვს მდგომარეობათა ცვალებადობას. „მე“-სადა „ვარსებობ“-ს შორის არ არსებობს ინტერვალი. ვამბობ რა „მე“, ვამბობ ამავდროს „ვარსებობ“-ს და პირუკუ. შეუძლებელია მათი დასახსვრა (არადა ეს ანალიზის აუცილებელი ოირობაა — მთარგ, შენიშვნა), მათ შორის რაიმეს მოთავსება, შეუძლებელია წარმოდგენა რაიმე ცვალებადობებისა ego cogito-სადა ergo sum-მთან მიმართებაში.
დავუბრუნდეთ დებულებას, რომ თუ რაიმე სახეზეა, მაშინ აღარ არსებობს აუცილებლობა მისი შედარებისა, და აგრეთვე ამის ფონზე განხილულ რუსოსეულ პრობლემას, რომელიც წარმოგვიდგა როგორც თეოდიცეის ჭეშმარიტი პირველდამფუძნებელი. რატომ მოვიყვანეთ ეს პუნქტი განსხვავებული ტერმინებით: თუ ჩვენ ასე გავიგეთ ზნეობრივი გრძნობა, მაშინ ამით განგვიხორციელებია, ან დაგვიფუძნებია თეოდიცეა სრულიად საკმარისი დოზით. მოდით ასე გამოვთქვათ — ღმერთი უცოდველია, ხოლო ჩვენ — თავისუფალნი. კანტი წერს: „ჩვენ ძალიანაც რომ გვსურდეს გავცეთ პასუხი კითხვას, რომელზე პასუხის გაცემის აუცილებლობაც არ არსებობს, ვინაიდან ამგვარი რამის გამოკვლევა ადამიანური გონების ფარგლებიდან გადის (დააკვირდით, მთავარი არგუმენტია — არაა აუცილებელი, არასაჭიროა), მაშინ ჩვენ ამის ვერავითარ მიზეზს ვერ მოვძებნიდით, გარდა ღვთაებრივი შემოქმედის მოღვაწეობისა. თუმცა ჩვენ შეგვეძლო ჩვენი უფლების ახსნა, რადგანაც ის ჩვენ მოცემული გვაქვს, და მაშინ უნდა გვემსჯელა ამაზე აპრიორულად — quid juris – გონების მეშვეობით (ანუ ღვთაებრივი შემოქმედის მოღვაწეობაზე ვისაუბრებდით არა მსჯელობების მეშვეობით, არამედ გონების მეშვეობით) note 18.
Quid juris — საკმაოდ რთული გამოთქმაა. და მან მიიღო არასწორი განმარტება კანტის შემთხვევაში. Quid juris — ესაა „თანახმად კანონისა“, „როგორც ჯერ არს“. საწინააღმდეგოდ ამისა quid facti – „თანახმად ფაქტისა“, „ფაქტობრივად“. მაგალითად, კანტი ამბობს: მე-ს წარმოდგენა თან უნდა ახლდეს ყველა წარმოდგენას. ანუ ის ცდილობს იმსჯელოს დამოუკიდებლად იმისა, ხდება თუ არა ეს თანხლება ფაქტიურად, რაც სულ სხვა საკითხია. უნდა ახლდეს, ჯერარს, რომ ახლდეს. ინტერპრეტატორები ამაში ხედავენ ნორმატიულობას. Juris გაიგება აქ როგორც ნორმატიული, განსხვავებით ფაქტობრივისგან. მაგრამ Quid juris კანტთან ატარებს შემდეგ აზრს: რამდენადაც ეს უკვე მოცემულია, სახეზეა, მაშინ არსებობს კანონიერი უფლებაც. რამეთუ მოცემულობა, სახეზე ყოფნა — ეს უკვე ფაქტობრიობაა. Juris კანტთან არ გულისმობს განსხვავებას ნორმისა ფაქტისაგან, პირიქით: თუ ესა და ეს მოცემულია როგორც ფაქტი და რამდენადაც უკვე მოცემულია, მაშინ არსებობს კანონ-უფლებაც. თუმცა ამგვარი კანონი, როგორც რაღაც აბსტრაქტული, არ არსბობს, რამეთუ ამ უხილავ, ზგრძნობად ფაქტთან მიმართებაში ჩვენ ვოპერირებთ ხოლმე ტერმინებით, რომელთა დაფარვის არეშიც ვერ მოვაქცეევთ რეალურ საგანს, ანუ ვოპერირებთ განუსაზღვრელი ემპირიული ტერმინებით. მაგრამ, რამდენადაც უკვე მოცემულობა გვაქვს — შეგვიძლია განვსაჯოთ. შემდგომ კი, სხვა წერილში აღნიშნავს: „შეიძლება, რომ გონება წვდეს თეიზმის ამ ცნებას მხოლოდ იმის საშუალებით, რასაც გვასწავლის ისტორია, თუ ეს შესაძლებელია მხოლოდ ჩვენთვის გონითმიუწვდომელი შინაგანი ზებუნებრივი ზემოქმედების საშუალებით?“ note 19.
მე უკვე ვაჩვენე, რომ ჩვენ, როგორც ფილოსოფოსები, ვირჩევთ არა თეიზმის ცნებას, არამედ გონითმიუწვდომელის თვალსაზრისს, ანუ იმას, რისი ბოლომდე დასახსვრაც უკვე შეუძლებელია, მაგრამ, მისაღებია ზებუნებრივი შინაგანი ზემოქმედებისთვის. რასთან გვაქვს აქ საქმე? მაგ., შინგანი ზემოქმედების ზებუნებრივობას, ჩვენთვის მიანიშნებს ჩვენში ახმიანებული სინდისის ხმა. ის ხმიანებს ჩვენში, მაგრამ, მისი ეს მოქმედება ზებუნებრივია, ვინაიდან პასუხის გაცემა კითხვაზე — თუ რატომ ხდება ეს? არის შეუძლებლი, ტავტოლოგიური. პასუხი იქნება: სინდისიერების გამო. მე აქ ვდგავარ და სხვაგვარად არ ძალმიძს. აი ამას უწოდებს კანტი ზებუნებრივ შინაგან ზემოქმედებას. ის არ გულისხმობს რაიმე ზეფიზიკურ ქმედებას, რომელიც, ვთქვათ მხედველობაში ჰქონდა ლაიბნიცს თავის წინასწარ დადგენილი ჰარმონიის თეორიაში. საუბარია შინაგანი ზემოქმედების უეჭველობაზე, ჩვენთვის გონით მიუწვდომელზე და, ამ აზრით, ზებუნებრივზე.
დავუბრუნდეთ ციტატას. მაშ ასე, შეიძლება თუ არა, რომ გონება წვდეს თეიზმის ამ ცნებას მხოლოდ ისტორიის, სახარების (როგორც quid facti) საშუალებით, მხოლოდ ჩვენთვის გონითმიუწვდომელი ზებუნებრივი შინაგანი ზემოქმედების საშუალებით? ეს საკითხი ეხება მეორეხარისხოვანს — მოცემული იდეის, ან გონის განვითარებასა და წარმოშობას. ამიტომ, განაგრძობს კანტი, „შეიძლება დავეთანხმოთ მოსაზრებას, რომ თუკი სახარება დღემდე ვერ შეაგონებდა ხალხს საყოველთაო ზნეობრივ კანონებს მათი წმინდა სახით, მაშინ ვერც გონი ჩაწვდებოდა მათ ამგვარი სისრულით. მაგრამ, რამდენადაც ახლა უკვე ეს სხეზეა, ყველა შეიძლება დავრწმუნდეთთ მათ მართებულობასა და მნიშვნელოვნებაში მხოლოდ გონების საშუალებით“. იდეა, ანუ ჩვენგან „თავისუფლებად“, „ზებუნებრივ შინაგან ზემოქმედებად“ და ა.შ. სახელდებული რამ, რომელნიც მხოლოდ ისტორიული თვალსაზრისით გულისხმობენ სათანადო ხდომილებებსა და რწმენის საგნებს, — უბრალოდ უნდა მივიღოთ.
ეხლა მე ვნათელვყოფ, თუ რას გულისმობს მისაღებადი. ეს არ მიანიშნებს უბრალოდ ფაქტზე, ვინაიდან ის, რაც უბრალოდ უნდა მივიღოთ, შეიცავს თავის თავში რაღაც არ ცოდნადს. სიტყვაში „თავისუფლება“ ჩვენ ვგულვობთ რაღაცას ისეთს, რაც არ ვიცით, რაზეც არ გაგვაჩნია ცოდნა როგორც ასეთი. თავისუფლება უშუალოდ თვითცხადია, მაგრამ არის რა უეჭველი, ის არ არის ფაქტის, საგნის, ემპირიის უეჭველობა. ეს დამოუკიდებელი შინაარსი „თავისუფლებისა“, „ზებუნებრივი შინაგანი ზემოქმედებისა“ უნდა მივიღოთ როგორც ერთგვარი ფაქტი, ოღონდ ისეთი ფაქტი, რომლის წარმოშობის თაობაზე კითხვის დასმაც ყოველგვარ აუცილებლობას მოკლებულია. ეს ნიშნავს გამოცხადების მიღებას ფილოსოფიური და არა რელიგიური პოზიციიდან. თუკი რამ მივიღეთ, აღარ ვეძიებით, თუ საიდან და როგორ წარმოდგა ის, ანუ ჩვენ აპრიორი გონებიდან ვჭვრეტთ მას და არა ფაქტზე დაყრდნობით. მაგ., სინდისის ფენომენს ჩვენ ვჭვრეტთ აპრიორულად, ფაქტებისგან დამოუკიდებლად. ის გვესახება იქ, სადაც ვეყრდნობით მას, ყოველგვარი ფაქტების მოშველიების გარეშე. ხოლო იქ, სადაც იშველიებენ ამ უკანასკნელთ, სახეზე გვეძლევა სარგებელი, გამორჩენა ან თუნდაც მიზანშეწონილება და ა.შ. მაგრამ, კანტი საუბრობს იმაზე, რაც აპრიორულია, რაც არის ის, რასაც იგი უწოდებს quid juris. Qoid juris არის quid facti, რამდენადაც ის მოცემულობაა, ოღონდ ფაქტი უნდა ვიგულვოთ ამ შემთხვევაში განსაკუთრებული სახით, და მაშინ ზნეობრივი მსჯელობა, თავისი სტრუქტურით, აღარ იქნება განსხვავებული შემეცნებითი მსჯელობისგან.
მე ვამბობდი, რომ იქ, სადაც ფეთქავს კანტისეული აზრის nervus probandi, ხშირად ვხვდებით მსჯელობას სულის (ან გონის — მთარგ. შენიშვნა) ადგილის თაობაზე. ამ მსჯელობებს შეიძლება თვალი მივადევნოთ 1770-1790 წლების წერილებში. ტერმინი და ცნება „სულის ადგილი“ უკვე ჩნდება მისი ყმაწვილკაცობის დროინდელი ნაშრომის — „ცოცხალ ძალთა შეფასებისთვის“, პირველსავე ფურცლებზე. მაშ ასე, სად მდებარეობს ადგილი გონისა? მისი ადგილია ყველგან, სადაც კი ადამიანის სხეულია განფენილი, მთელს ადამიანში — ასეთია დასკვნა გონებისა. ამგვარი დასკვნა უეჭველია, ოღონდ ეგაა, რომ ის არაა გამოცდილებაზე დამყარებული, გამოცდილებისეული. გონის თაობაზე არსებული მთელი ჩვენი გამოცდილება გვეუბნება, და არც ძალგვიძს ვიაზროთ სხვაგვარად — ცნობიერება უნდა ვიგულვოთ ყველგან სადაც სხეულია, მთელი ადამიანია; არა სხეულსა შიგან, სადმე ერთ ლოკალურ ნაწილში, არამედ იქ, სადაც მე ვმყოფობ სხეულებრივი სუბიექტის სახით — სწორედ იქა აცნობიერებაც, სულიც. ეს ყველაფერი ჩვენთვის ცნობილია ფაქტებისგან დამოუკიდებლად. აი რას წარმოადგენს კანტისთვის გონების აპრიორული განსჯა ან დასკვნა. ჩვენ ხომ ფაქტებით არ ვამტკიცებთ, თუ სადაა გონის ადგილი — არა ამას პირდაპირ გვკარნახობს გონება. მაშასადამე, ჯერ ერთი, ჩვენ ვერ ვიაზროვნებთ სხვაგვარად, და, მეორეც, თუ შევეცდებით სხვაგვარად გააზრებას, მთლიანობა ჩვენი გამოცდილებისა დაინგრევა. ამ თვალსაზრისით, გონების აუცილებელ ცნებად წარმოგვიდგება დებულება, რომლის თანახმადაც გონი არის ყველგან, სადაც სხეულია, ანუ გონის ადგილი იქაა, სადაცაა მოაზროვნე სხეული.
ამგვარი დასკვნის აგებულება ტავტოლოგიურია, რამეთუ ის გვეუბნება მხოლოდ შემდეგს: ცნობიერება არის ცნობიერება განსხვავებით სხეულისგან. მაგრამ როცა გვსურს მისი ლოკალიზება, ვიწყებთ სხეულებრივი ტერმინების გამოყენებას და, შესაბამისად, ვერც ვახერხებთ ამ ლოკალიზაციას, ვინაიდან ის (გონი) მყოფობს ყველგან, სადაც სხეულია, სადაც ადამიანია. ასეთია გონივრული აპრიორი კანტთან. მე მოვიყვანე ეს მაგალითად გონივრული მსჯელობისა, რათა გავიდე ერთ ძალზე მნიშვნელოვან თემაზე. როცა კანტი საუბრობს გონის ადგილზე, ზებუნებრივ შინაგან ზემოქმედებაზე, თავისუფლების ფენომენზე, მასთან ხმიანდება აზრთა შემდეგი მსვლელობა: სივრცე ესაა ცვალებადობის როგორც ჩემი ცვალებადობის ელემენტი. შეიძლება ითქვას, რომ ამ მომენტით იწყება კანტი.
თვით იმის განსაზღვრებაში, თუ რას ნიშნავს აღქმა — ხოლო ყოველი აღქმა არის მდგომარეობათა ცვალებადობის აღქმა, რომელიც გულისხმობს მდგომარეობის, როგორც ჩემი ცვლილებების მატარებელ სუბიექტად მყოფის, ცვალებადობის ცნობიერებას, — კანტს შემოჰყავს სივრცის ცნება. მის პირველ ნაშრომში, სადაც ის მსჯელობს გონის ადგილზე, ანუ ჩვენზე როგორც სამყაროს იმ ნაწილებზე, რომელსაც შევიცნობთ, ეს თემა განივრცობა და ვითარდება მეტაფიზიკური თვალსაზრისით აღებული მრავლობით სამყაროთა თემატიკის ფონზე. ეს თემა არსებობს ბრუნოდან მოყოლებული და ჩვეულებრივ ჩვენ წარმოვიდგენთ მას ისე, თითქოს ერთგვარ უსასრულობაში ადგილი აქვს სამყაროთა სიმრავლეს პლანეტათა, გალაქტიკათა მრავალფეროვნების სახით, და, მივემართებით რა, ამ უსასრულობაში ჩვენ მივდივართ არა რაღაც სიცარიელეში, არამედ სხვა სამყაროთა უსასრულო სიმრავლეში. კანტი კი გველაპარაკება სრულიად სხვა რამეზე. მას მხედველობაში აქვს მეტაფიზიკური სიმრავლე, ანუ ერთ წერტილში სამყაროთა სიმრავლის არსებობის შესაძლებლობა. ის გვესაუბრება იმაზე, რომ არაა საჭირო შორეული მოგზაურობა. იქ, სადაცაა გონის ადგილი, სადაცაა ადამიანი, იმავე წერტილშია სიმრავლეც. რატომ და რანაირადაა ეს შესაძლებელი? იმიტომ, რომ სამყაროები იქნება სხვადასხვაგვარი, ამბობს კანტი. მას შემოაქვს სივრცის ცნება, რომელიც იმპლიცირებულია თავად იმის განსაზღვრებაში, თუ რას ნიშნავს აღქმა. ე.ი. თუკი აღვიქვით, უკვე სივრცობრივად განვისაზღვრეთ, და ეს სივრცე უკვე ჩემია და არა შესაძლოდ მყოფი. ეს ჩემი სამყაროა. რა თქმა უნდა, შესაძლოა სხვა სივრცობრივი განსაზღვრულობებიც, შეიძლება სივრცობრივად სხვაგვარადაც განვისაზღვროთ (რამეთუ წერტილში ადგილი არ აქვს გარეგნულ მიმართებებს და, ამდენად, შესაძლოა სიმრავლეც), მაგრამ ჩვენ განვისაზღვრეთ ამგვარად. ხოლო თუგანვისაზღვრებით განსხვავებული სახით, მაშინ ამავე დროს განსხვავებულად მოხდება განსაღვრება აღქმაშიც.
მე ვახსენე უკვე, რომ სივრცობრივი განწყობა იმპლიცირებულია კანტთან აღქმის განსაზღვრულობაში. მხოლოდ ამ შემთხვევაში ძალგვიძს (არა დაშვება, არა გულიხმობა აღქმის იდეალური აღსრულებისა), არამედ ლაპარაკი რაღაც რეალურზე, ემპირიულად აღსრულებულ აღქმის აქტზე. და აი, რაჟამს დავადგენთ შეუქცევადად, რომ აღქმულია, მაშინ სამყარო აღქმულია როგორც ეს სამყარო. რამდენადაც ამ განსაზღვრულობაში ფიგურირებს ელემენტი სივრცობრივი განწყობილებისა და ამდენად — გარკვეულობისა, ეს ნიშნავს, რომ სამყაროთა სიმრავლე შესაძლებელია არა უბრალო აზრგაგებით, არა მსგავსად, ლაიბნიცისეული მოაზრებადი სამყაროების ლოგიკური სიმრავლისა, არამედ სივრცობრივად განსაზღვრული განსხვავებული სამყაროების სიმრავლის სახით; ამ უკანასკნელი აზრით აღებული ეს სამყაროები განსხვავებულად განსაზღვრულია გრძნობადობის მხრივაც, ანუ გააჩნიათ შესაბამისი მექანიზმი გრძნობიერებისა ან სამყაროებისა, რომელნიც განსხვავდებიან იმის მიხედვითაც, თუ როგორ განისაზღვრება მათში აღქმის აქტი. თუ ვთქვით, რომ აღქმულია, მაშინ სახეზეა ის, რაც შეგვიძლია ან არ შეგვიძლია. მაგ., ჩვენ უკვე ვეღარ შევძლებთ, რომ წარმოვიდგინოთ სხვა არსების წარმოდგენის საშუალებები. და რა იყო მანამდე? მანამდეა ის, რასაც კანტი სახელყოფს „იქსად“, „ნივთად თავისთავად“. გამომდინარე აქედან, დასაწყისში ჩვენც ვუწოდებთ „ნივთს თავისთავად“ დამოუკიდებელ სამყაროს, ანუ ყველა შესაძლო სამყაროების სამყაროს, ხოლო უკვე განსაზღვრულ სამყაროს ვუწოდებთ ისეთ შესაძლო სამყაროს, რომელიც წარმოდგენილია, ე.ი. დამოკიდებულია.
მე ვამბობდი, რომ გამოცდილება სამყაროს განსაზღვრულად მიღებისა არის გამოცდილება თავისუფლებისა, გამოცდილება ზებუნებრივი შინაგანი ზემოქმედებისა. შესაბამისად, ესაა დამოუკიდებელი სამყაროს გამოცდილება, რომელიც ჩვენს მიერ მოიპოვება გაუცნობიერებლად. აი რატომ იყო მნიშვნელოვანი ჩვენთვის გამოყოფა იმ არეალისა პირობითად რომ გაცხადების არეალად შეიძლება იწოდოს. დამოუკიდებელი სამყაროს გამოცდილება მოიპოვება თავისუფლების ფენომენში, ზნეობრივობის ფენომენში, სადაც ადგილი არ აქვს ცვალებადობებს, — ესაა ნივთი თავისთავადის გამოცდილება და იგი ნათელიფინება ჩვენში გონების ტავტოლოგიურობის სახით, იმის მეშვეობით, რაც ვუწყით აპრიორულად, ე.ი. ფაქტებისგან დამოუკიდებლად. ეს ცოდნა, ან ის, რის შესახებაც გვაქვს ცოდნა, შეიცავს თავის თავში არცოდნის ელემენტს, რომელიც უნდა მივიღოთ როგორც მოცემულობა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, დამოუკიდებელი სამყაროს თაობაზე გამოცდილება შეიცავს მეტაფიზიკურ ელემნტს — ოღონდ „მეტაფიზიკური“ აქ უნდა გავიგოთ პირდაპირი მნიშვნელობით, როგორც „ფიზიკურს-მიღმური“, როგორც ისეთი ელემენტი რომელიც ვერ აიხსნება იმ სამყაროული ტერმინებით, რომელშიც განვისაზღვრენით ჩვენი (და არა რომელიღაც სხვა, მისთვის გარეგანი, უცხო) სივრცის შესაბამისად. ე.ი., განვისაზღვრეთ რა, თვით ამ ფაქტის ძალით წარმოიშვა კითხვები, რომელზე პასუის გაცემაც შეუძლებელია, მაგრამ ამ კითხვების გაცნობიერება შესაძლებელია სავსებით. ეს გაცნობიერება ისევე, როგორც ცნობიერება თავისუფლებისა, სინდისისა, — არის გამოცდილების ფიქსაცია, ოღონდ გამოცდილება დამოუკიდებელი სამყაროსი, განსხვავებული დამოკიდებული სამყაროს გამოცდილებისგან. მთელი მომდევნო გამოცდილება არის დამოკიდებული სამყაროს თაობაზე გამოცდილება. ხოლო გამოცდილება, რომელზეც ამდენს ვსაუბრობთ არის — გამოცდილება დამოუკიდებელი სამყაროსი.
ამ ნოტთა გასაღებით კანტი განმანათლებლობის მთელ თემატიკას გააღებს და გაიგებს, გაიგებს სხვათაგან განსხვავებულად, ჩვენი წარმოდგენებისგან განსხვავებულად, გაიგებს მას ზუსტად, მწიგნობრულად. განმანათლებლობა მისთვის არის უარყოფით იცნება. ამასთანავე, უნდა გვახსოვდეს, რომ, იღებს რა აკორდში სიტყვას — „განმანათლებლობა“ — თანხლებით სიტყვებისა — „ნეგატიური“, „უარყოფითი“ –, მისთვის უარაყოფითია ასევე ცნებაც — „ნივთი სათავისთავად“. ესე იგი, მისთვის უარყოფითია არა ცნება, რომელიც უარყოფს რაიმეს, არამედ ჩვენთვის ისეთი მისაღები ცნებები, რომელნიც საგნობრივი შინაარსის თვალსაზრისით ცარიელია, ანუ ისეთია, რომ მისი საშუალებით საგნის დემონსტრირება შეუძლებელია. სწორედ ამ აზრითაა განმანათლებლობა უარყოფითი ცნება. კანტი ამბობს: განმანათლებლობა არაა ცოდნა, ისაა პრინციპი „მხოლოდ მე თვითონ“. ვიაზროვნო თვითონ — აი პრინციპი განმანათლებლობისა. ესაა მხოლოდ გონ-წყობა, და არა ცოდნის სისტემა. განათლებულობა ნიშნავს თვითონ აზროვნებას და, მაშასადამე, ყველა სხვა შესაძლებლობების, ყველა სხვა გამოცდილებების ადგილას, საკუთარი გამოცდილების დამყარებას. თუ მე მოვიპოვე ჩემი ადგილი მასში, რასაც სიცოცხლის, ცხოვრების მდინარების კალაპოტად სახელყოფენ — ე.ი. მე გავნათლდი.
მეორეს მხრივ, მე ვსაუბრობდი გამოცხადებაზე, გაცხადებაზე. კანტი მართლაც აერთიანებს და მიდის ორი პრინციპით. ამ თვალსაზრისით ის გვევლინება აღორძინების ეპოქის დამაგვირგვინებელ ფიგურად. მისთვის განმანათლებლური პრინციპი, გაიგება როგორც წმინდად უარყოფითი. ის არ ამბობს, რომ აი ესაა ის ცოდნა, რომელსაც, აითვისებთ რა, თქვენ განათლდებით; ის არ ირჩევს რომელიმე უპირატეს ცოდნას, რომელიც განათლებულობის წყაროდ დასახელდებოდა. ის არც იმას აცხადებს, რომ სამყარო მოწყობილია ასე ან სხვაგავარად, რომ ამიტომ საჭიროა ცრურწმენებისა და ცდომილებების განფანტვა, რათა დანახული ქნეს ჭეშმარიტება. პირიქით, აცხადებს ის, არაა საჭირო ვეცადოთ ჭეშმარიტების როგორობის წარმოჩენას, საქმე ამას არ ეხება. საქმე იმაშია, რომ ვცადოთ მხოლოდ იმის მიღება, რასაც ჩვენში გამოუვლია, „რისი მათრახიც ჩვენს ზურგს უგემია“, რაც უშუალოდ ეკუთვნის ჩვენი გამოცდილების ავტონომიას, რაც ჩვენი აზროვნების კუთვნილებაა. მაგრამ, ჩვენ ხომ ვიცით, რომ გამოცხადება განსხვავდება ყველაფრისგან სწორედ იმით, რომ ცნობილი განმარტებით, ის არ ატარებს კვლევა-ძიების ნიშანს, ანუ განსხვავებულია იმისგან, რისი მოპოვებაც ხდება შემეცნებით-კვლევითი აქტივობით. და აი, კანტს ხელთ უპყრია ეს ორი რამ, ოღონ თავისებური მანერით, საშუალებით. ის ნათელჰყოფს, რომ განმანათლებლობა ნიშნავს აკრძალვის მიღებას იმის თაობაზე, რომ საკუთარი ცნობიერების შემადგენლობაში ადგილი არ გამოუყოთ ისეთ რამეს, რისი წყაროც თავად ჩვენში არ იღებს სათავეს. ამ სვლით, ინგრევა ხიდი, რომლითაც ჩვენში გადმოდიოდა ტრადიციული, გარეგანი სათავის მქონე. გამოცხადება, რა თქმა უნდა შენ არ ხარ — შენ მხოლოდ გამოცხადებულის მიმღები ხარ. კი, მაგრამ რას იღებ? დამოუკიდებელ გამოცდილებას, ამბობს კანტი. რას წარმოადგენს დამოუკიდებელი გამოცდილება? რას და თავისუფლების გამოცდილებას. ეს უკანასკნელი შეიცავს მეტაფიზიკურ ელემენტს, რომელიც თავის მხრივ უკვე აღარ ექვემდებარება ახსნას, მაგრამ, წარმოდგენის წინაშე ცხადდება წმინდა უეჭველობით, ტავტოლოგიური თვითსიცხადით. მაგ., ჩვენ სხვაგავარად ვერც მოვიაზრებთ, რომ გონის ადგილი ადამიანის მთლიანობაშია, ეს დღესავით ნათელია, მაგრამ, ისიც ნათელია, რომ იგი არაა ფაქტობრივი ურთიერთდამოკიდებულებებით მოპოვებული ჭეშმარიტება.
მაშასადამე, კანტი ამ ორ, თითქოსდა სრულიად განსხვავებულ რამეს, არეთიანებს ძალზე უბრალოდ. ეს ჩანს იქ, სადაც ის განიხილავს საკითხს იმის თაობაზე, რომ მეცნიერება და ცოდნა, მათი პროგრესი და განვითარება ვერ დაარღვევს ზოგიერთ დადგენილებას. მაგ., ვერ დაარღვევს რწმენისა და ზნეობის (რაც მოცემულ მომენტში ერთი და იგივეა) უშუალო სიცხადეს. ჩვეულებრივ ითვლებოდა, რომ განმანთლებლურ პროგრესს დაუნდობლად მივყავართ ძველი რწმენის, ცხადად მიჩნეულის, ძველი ღირებულებების რღვევასთან.
მაგრამ, კანტი გვიმეორებს, რომ განმანათლებლობა ნეგატიური ცნებაა, ნეგატიური პრინციპია და მოგვიწოდებს ისეთი აზროვნების სწავლისკენ, რომელიც დაგვანახებს, რომ ეს რწმენისეული სიცხადეები, ტავტოლოგიები დაურღვეველია. ასეა იმიტომ, რომ ესუკანასკნელნი თავად გვესახებიან ცოდნის საძირკვლად, ხოლო ცოდნა, რაოდენაც არ უნდა განვითარდეს, მაინც უძლურია, მოშალოს ის, რის გარეშეც თავისთავად ვერ აშენდებოდა.
თავისუფლების ფენომენი და მისი თვითსიცხადე ამ სამყაროში ნიშნავს შემდეგს: აი აქაა ადგილი იმისა, რომ მე ვიმოქმედო ასე და ამგვარად, ვინაიდან ვექვემდებარები ზებუნებრივ შინაგან ზემოქმედებას. ეს ქმნის ფუნდამენტს შემეცნების მეცნიერული მეთოდოლოგიისთვის, რამეთუ საფუძვლისა და მიზეზის პრობლემები, ანუ ყველა ონტოლოგიური პრობლემა ფესვგადგმულია ორი მოვლენის ურთიერთგამიჯვნაში: ერთი, როცა ჩვენ ჯერ კიდევ არ გვიღიარებია, არ მიგვიღია რაღაც, არ გვაქონია გამოცდილება დამოუკიდებელი სამყაროს თაობაზე და, მეორე, როცა ჩვენ უკვე რაღაც მივიღეთ და ვთქვით, რომ უკვე არის, უკვე მოცემული გვაქვს და ამიტომ აღარაა აუცილებელი პასუხის გაცემა კითხვებზე. ჩვენ არ ძალგვიძს შემეცნება, ცოდნის შენობის აგება, თუ ვერ შევიგნებთ შემდეგს: არსებობს რაღაც, რასაც ვიღებთ ”აღქმული ფაქტობრივი გამოცდილებიდან“, ეს ფაქტები ფაქტობრივნი არიან მხოლოდ იმის ძალით, რომ წარმოადგენენ მოცემულობას და არა იმიტომ, რომ არიან საგნობრივ-თვალსაჩინონი. და ეს განსაკუთრებული გამოცდილებაა — თავისუფლების გამოცდილება, ზეგრძნობადი გამოცდილება, მეტაფიზიკური გამოცდილება. ჩვენ აღმოვჩნდით ამგავარ სინამდვილეში მაშინ, როცა ვაღიარეთ ამ ჭეშმარიტების გამომდინარეობითობის შეუძლებლობა, იმის საფუძველზე, რომ წინააღმდეგ შემთხვევაში დაირღვეოდა საკუთრი ადგილის განსაზღვრის შესაძლებლობის პრინციპი, შენს მიერ განხორციელებული აქტის შეუცვლადობისა და მოწოდებითობის პრინციპი, რომელიც მხოლოდ შენ შეგიძლია აღასრულო — აქტი ინდივიდუაციისა და კონკრეტიზაციისა. კანტის ეს დიდებული ინტუიცია მე ასეც შემიძლია გამოვთქვა: უკვე აღსრულებულია, უკვე არის რაღაც და ამიტომაც რაღაც შეგვიძლია, რაღაც კი — არა. თუმცა შემეცნებისთვის, ამბობს კანტი, ამ მიღებულის მოქმედებიდან არაფერი არ გამომდინარეობს. შეიძლება გავიაზროთ და გავიგოთ სინდისი, როცა ის უკვე არის, მაგრამ სინდისის მიღებული ცნებიდან არ გამომდინარეობს არავითარი სისნდისიერი ქცევა, ქმედება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, არაფრის გამომდინარება-გამოყვანა არ შეიძლება და იმიტომაა, რომ ყველაფერი ყოველ ჯერზე კონკრეტულადაა მოცემული. მხოლოდ პოსტ ფაქტუმ თუ წარმოვიდგენთ კონკრეტულ სისნდიდიერ ქცევას, ქმედებას, რომელიც გამომდინარეობს და ეთანადება სინდიისის თაობაზე ჩვენს ცნებას. კანტის ძირითადი ინტუიციაა ინტუიცია „პოსტ ფაქტუმ“. როცა სამყარომ დააკოლაფსირა, როცა ყოველივე უკვე აუცილებლობით აღსრულდა, მაშინ „მოგეცათ ლხენა“, მარტივად შემიძლია დავასკვნა შედეგიდან მიზეზზე. ასეა, რადგან კავშირი უკვე სახეზეა და შემიძლია მისი ანალიტიკურად დანაწევრება. თუმცა დაფუძნება იმისა, რომ სამყაროში ერთი სახეობის ნივთის არსებობა აუცილებლობით იწვევს მასში მეორე, სულ სხვაგავარი ნივთის არსებობას — აბსურდულია. როცა უკვე არის, აღსრულებულია, მარტივია ჩვენება იმისა, რომ შედეგი მდგომარეოს მიზეზში, მაგრამ, ვიმეორებ, ეს მაშინ როცა უკვე… შესაბამისად, მე მხოლოდ ინტელგიბელურად, გონებრივად, აპრიორულად შემიძლა გაგება, მაგრამ ხელთავიდან, შემდეგ ჯერზე, იქედან რაც გავიგე, აღარაფრის გამოყვანა აღარ ძალმიძს. მხოლოდ მოჩვენებაა ის, რომ არსებობს გაგების ორი აქტი, ვთქვათ, არსებობს სინდისის ფენომენის გაგება, ერთის მხრივ, და არსებობს სინდისიერი ქცევა, მეორეს მხრივ, რომლის გაგებასაც ვცდილობთ. მე შემიძლია მსახიობურად გავითამაშო სინდისიერი ქცევა, რომელიც თითქოსდა შეესაბამება სინდისის ჩემეულ გაგებას, სინდისის ჩემეულ ცნებას, მაგრამ, სინამდვილეში მასგავსიც არაფერი ხდებოდეს. უხილავის, დაშვებით მიღებულის, აზრობრივის ნამდვილობიდან შეუძლებელია ამ ნამდვილობის გამოყვანა და ვერანაირი თვალთმაქცობით ვერ შევცვლით იმ ფაქტს, რომ ამ სამყაროში მე უნდა დავიკავო რა ადგილი, ყველაფერი ხდება დამოკიდებული იმაზე, თუ როგორ დავიკავებ მე ამ ადგილს. დავუშვათ, მე მოწოდებული ვარ სიმართლის მღაღადებლად და ეს მოქმედება უნდა განვახორციელო ხელთავიდან ყოველ ჯერზე — ის, რომ ყოველ ცალკეულ მომენტში მე ვთქვი სიმართლე, ეს არ გამომდინარებულა სიმართლის ჩემეული გაგებიდან. სიმართლე, სინდისი — ინტელგიბელური ობიექტებია. მათი გაგების აქტები აპრიორული აქტებია და ამ გაგების ძალით მათგან არაფერი არ გამომდინარეობს. ასეთი აზრთა მსვლელობით კანტი იჭერს საქმეს გამონთავისუფლებულ სამყაროსთან, სადაც თვითოეული ჩვენგანისთვის ჩნდება ადგილის საშუალება. ის არ გამომრიცხავს მე ზნეობისა და შემეცნების სამყაროდან თუნდაც იმიტომ, რომ არაფერია საბოლოოდ გარკვეული, რომ ყველაფერი კონკრეტულად და ხელთავიდან დასადგენია.
კანტის პრობლემები წამოიჭრება იმიტომ, რომ მთელმა წინამორბედმა მეტაფიზიკამ, ლაიბნიცისეულის ჩათვლით, კინაღამ სრულად ააორთქლა ცოდნაში სამყარო. ადამიანი, როგორც შემმეცნებლი, ზნეობრივი, ცოცხალი არსება სულ უფრო დაემსგავსა აჩრდილს, ღმერთის სიზმრების ელემენტს. ღმერთის სიღრმისეულ და უსასრულო ცოდნასთან შედარებით ყველაფერი შეიქნა ირეალური. კანტი კი გვინთავისუფლებს ადგილს, გვეუბნება რა, რომ — „სამყარო მესმის როგორც ისეთი რამ, რომელშიც არაფერი არაფრისგან თავისთავად არ გამომდინარეობს. სივრცე და დრო არაა მოჩვენება, აცხადებს კანტი. ამ ყველაფერთან კანტი მიდის აღქმის აქტის შემდეგნაირ გაგებაზე ჩაბღაუჭებით: როცა შეგვიძლია ვთქვათ, რომ აღქმის აქტი განხორციელდა, უკვე ვიმყოფებით ერთგვარად განსაღვრული სამყაროს შიგან, რამეთუ იმის დადგენის შესაძლებლობის იმპლიციტურ ელემენტად, განხორციელებულია თუ არა აღქმის აქტი, გვევლინება სივრცე ან სივრცობრივი ურთიერთგანწყობები. სწორედ ასე კვეთავს კანტი ლაიბნიცისეული მეტაფიზიკის გზასავალ თოკებს.