(კრებულიდან — “ფილოსოფიური ძიებანი”, 2021 წ.)
“ მცირეოდენმა განსაცდელმა შეიძლება გაგხადოთ სრულიად უბედური, მაშინ როცა
სრულიად ბედნიერად ვერ გაქცევთ ამქვეყნად ვერაფერი”. (ა. შოპენჰაუერი)
“არ არსებობს არავითარი სანდო წყარო, არავითარი სანდო საზომი, გარდა რწმენისა, როცა საქმე ეხება საკითხს: ვინ შექმნა ადამიანი — კეთილმა ღმერთმა, ბოროტმა დემონმა თუ შემთხვევითობამ”. (ბ. პასკალი)
1.
ბედნიერების ცნების თეორიული განსაზღვრა ურთულეს ფილოსოფიურ საკითხთა რიგს განეკუთვნება. მეტაფიზიკური თემატიკა რთულად საწვდომი ბუნების საგნებს ეხება და გასაკვირიც არაა, რომ ბედნიერების რაობა დღემდე დაუდგენელია. ბედნიერება არაა ისეთი ობიექტი, რომელსაც ექსპერიმენტულად დავაკვირდებოდით ან მათემატიკურად გამოვთვლიდით. გაურკველობაც, ამ საკითხთან დაკავშირებით, მისი მეტაფიზიკურობის გამოძახილია. თუმცა, გარკვეული ასპექტები შეიძლება დადგენილად ჩაითვალოს, როგორც ობივატელური ისე ფილოსოფიურ-მსოფლმხედველობრივი შეგნებისთვის.
ქრთულ ენაში, სიტყვა “ბედნიერება” კავშირშია სიტყვასთან — “ბედი”, რის გამოც ისე ჩანს, თითქოს ბედნიერების რაობის დადგენა პრობლემას არ წარმოადგენს: ბედნიერი არის ის, ვისაც მიწყივ სწყალობს ბედი და, მაშასადამე, ბედნიერება ყოფილა არაფერი სხვა, თუ არა წყალობა ბედისა. ამგვარი ლაკონური ახსნა ერთობ სიმპატიურად გამოიყურება, მაგრამ ის შეცდომაში შემყვანია. ბედი ისეთი ფენომენია, რომელიც დროულ მოდალობათაგან კავშირშია მომავალთან, ხოლო ბედნიერება — აწმყოსთან. ეს რომ ასეა ამაზე მეტყველებს ის, რომ ბედის გაგებისთვის უძველესი დროიდან არსებობდა მისანთა თუ მკითხავთა, წინასწარმეტყველთა თუ ასტროლოგთა ინსტიტუტები. მავანი თავისი მომავალი ბედის გასაგებად მიმართავდა ამ უკანასკნელთ. მკითხავისთვის არავის მიუმართავს იმის გასაგებად — ვარ თუ არა მე ბედნიერი? თუ მავანი თავს ბედნიერად გრძნობს, ეს მასზე უკეთ არავინ უწყის. ბედნიერება ისეთი ფენომენია, რომელსაც ყველა ეშურება დღეს, ეხლა და ამჟამად. ხარ თუ არა ბედნიერი? ამ კითხვაზე აბსურდულია პასუხები: ა) იცით რა, ეხლა, ამ წუთას რაღაც ვერა, მაგრამ ზოგადად ბედნიერი ვარ; ბ) ეხლა არა, მაგრამ ადრე ბედნიერი ვიყავი; გ) ეხლა არა, მაგარამ ბედნიერი ვიქნები და ა.შ. თუ აწმყოში არ ხარ ბედნიერი ე.ი. ბენიერი არ ხარ და მორჩა. ვიქნები თუ არა ბედნიერი არავინ უწყის, იმიტომ, რომ არავინ უწყის საერთოდ ვიქნები თუ არა, რამეთუ ყოველი მომდევნო წუთი სასიკვდილო შეიძლება აღმოჩნდეს. მიუხედავად ამისა, ხალხი ოდითგანვე მიმართავდა მკითხავებს თავისი მომავალი ბედის გასაგებად და ეს ხდებოდა იმიტომ, რომ ყველა აფორიაქებულია თავისი მომავლის გამო, რაც აწმყოში ბედნიერად ყოფნას გამორიცხავს; როგორ შეიძლება იყოთ ბედნიერი ამჟამად, თუ მიწყივ მომავალი გაღელვებთ და გაფორიაქებთ?
დაახლოებით იგივე მდგომარეობას ჰქონდა ადგილი ძველ საბერძნეთშიც, სადაც ასევე არსებობდა მისანთა და წინასწარმხედთა ინსტიტუტები, რომელნიც ხალხის ბედს წინასწარმეტყველებდნენ. ბედისწერისა, მოირასი ალბათ არსად ეშეინოდათ (ხალხსაც და ღმერთებსაც) ისე, როგორც ელადაში. მოირას ძალმოსილება აბსოლუტურად შეუცვლელია, მიუხედავად იმისა, იცით თუ არა, რას გიმზადებთ ის სამომავლოდ. ამის ნათელი მაგალითია სოფოკლეს “ოიდიპოს მეფე”. ბერძნული ფილოსოფიის წარმოშობაც, სავარაუდოა, რომ ამ შიშს უკავშირდებოდეს. ამას იმ გაგებით ვამბობ, რომ ელადელებმა საბოლოოდ ზურგი აქიციეს დელფოსს (ანუ გონებისთვის მიუწვდომელ, გაუცნობიერებელი შიშის მომგვრელ მოირას) და ორიენტაცია აიღეს ფილოსოფიურ-მეცნიერულად დაფუძნებულ კულტურულ-საგანმანათლებლო, სოციალურ-პოლიტიკურ პროგრესზე. გონება, ლოგიკური აზროვნება აქ იქნა აყვანილი უმაღლეს ღირებულებით რანგში, ხოლო დელფოს მისანთაგან აღმომხდარი ღაღადი გამოცხადებულ იქნა ბოდვად. ბერძნულ ფილოსოფიაშივე იწყება განაზრება ბედნიერებაზე. ოღონდ, პლატონი და არისტოტელი მსჯელობენ არა იმაზე, თუ რა ბედი ელის ხალხს მომავალში (არისტოტელმა შესაძლო მომავალი ხდომილებების შესახებ გამოთქმული დებულებანი ვერ დააკვალიფიცირა როგორც ჭეშმარიტი ან მცდარი, ანუ ვერ შეკრა თავისი ლოგიკის კანონთა არტახებით), არამედ იმაზე, თუ როგორი სახელმწიფოს აშენების შემთხვევაში შეიძლება იყოს ხალხი ბედნიერი.
შეიძლება გამოვყოთ სამი ეპოქალურ-მსოფლმხედველობრივი პარადიგმა, რომლის კონტექსტშიც დგინდება ბედნიერების (თუ მისი წუთისოფლური არსებობის დაშვება საერთოდ შეიძლება) პარამეტრები, ანუ საზღვრები, რომლის შიგან შეიძლება მიღწეულ იქნეს ბედნიერება. პირველი არის ანტიკური პარადიგმა, რომელიც ბედნიერების პარამეტრებს ე.წ. იდელური სახელმწიფოს ფარგლებში ხედავს. სახელმწიფო იდეალურად შეიძლება ჩაითვალოს, თუ ის სამართლიანად ფუნქციონირებს, მიაგებს ყველას კუთვნილს, მიუჩენს თავის ადგილს, დამასახურებულს საკუთარი შესაძლებლობების მიხედვით და ხელს უწყობს ადამიანის ზნეობრივ სრულყოფას, რაც უნდა ხორციელდებოდეს მთელი ცხოვრების განმავლობაში. ერთი ხელის მოსმით ვერც სახელმწიფო გახდება სამართლიანი და ვერც მოქალაქე — ზნეობრივად სრულყოფილი. ანუ ამ ამოცანისთვის თავის გართმევა მუდმივ მოქმედებასა და მოძრაობას გულისხმობს ყოველი თავისუფალი მოქალაქისგან. ამგვარ პოზიციაზე თანხმობა შეიმჩნევა პლატონთან და არისტოტელთან (ამ უკანასკნელთან „კუთვნილი ადგილის მიჩენა“ წარმოადგენს საერთოდ მოძრავი სამყაროს არსებობის საზრისს, მასში მდგომარეობს მოძრაობის მიზანი). ამ გაგებით ანტიკურ პარადიგმას შეიძლება ვუწოდოთ „ბედნიერების დინამიური პარადიგმა“;
მეორე არის ქრისტიანული პარადიგმა, რომელიც ანტიკურ პარამეტრებს ბედნიერების მიღწევისთვის შეზღუდულად მიიჩნევს. არც ცალკეულ ადამიანს და არც საზოგადოებას არ შესწევს ძალა სახელმწიფოში საყოველთაო ბედნიერების დამკვიდრებისა: ვინც მოვა და ამქვეყნიურ ბედნიერებას დაგპირდებათ იქნება ცრუ მესია, გვეუბნება წმინდა წერილი. ბედნიერებასთან ზიარება მარადიულთან ზიარებას გულისხმობს. მარადიული გამორიცხავს მოძრაობას. მოძრაობა გულისხმობს ბედნიერების მომტანი ერთი ობიექტიდან, მეორე ობიექტისკენ ლტოლვას, რაც ამ წუთისოფლურ ობიექტთა რელატიურობითაა პირობადებული. ამიტომ ერთი ობიექტიდან მეორესკენ ლტოლვა ვერ განაპირობებს სრულფასოვან დაკმაყოფილებას, ანუ ბედნიერებას. გარდა ამისა, მოძრავი, დინამიური ობიექტები — მათ შორის, სახელმწიფოცა და ცალკეული ინდივიდებიც, დროულად განსაზღვრულია — სიკვდილის შვილია, ამიტომაა რომ წუთისოფლური „ბედნიერება“ იმთავითვე განწირულია. ნამდვილი ბედნიერება გამორიცხულია ღვთაებრივთან, მარადიულთან ზიარების გარეშე. ბედნიერების ამ პარადიგმას შეიძლება ვუწოდოთ „ბედნიერების სტატიკური პარადიგმა“, რომლის თანახმადაც, ბედნიერების მიღწევა ერთხელადად ხდება სრულფასოვნად და მარადიულლად, ნარჩუნდება. ის დამოკიდებული ყოფილა ანთროპოსის სულიერ-გონით, რელიგიურ კავშირზე ღმერთთან.
მესამე პარადიგმა, რომელიც დღეს ყველაზე გავრცელებულად გვევლინება, ემყარება ლიბერალისტულ-განმანათლებლურ იდეალებს და მოკლედ შეიძლება გამოვხატოთ ნიცშეს სხარტული გამონათქვამით — თუ ადამიანისთვის ბედნიერება გსურს, მაშინ დაანებე მას თავი. ამ პარადიგმის მიხედვით, ვინც რას ჩათვლის ბედნიერებად ბედნიერებაც ის არის. საზოგადოება, სახელმწიფო და ღმერთი არ უნდა გაერიოს ინდივიდის ბედნიერებაში, ეს უკანასკნელი ყველას პირადი საქმეა. ამგვარი მიდგომა შეინიშნება კანტთანაც, რომელიც მიიჩნევდა, უტილიტარიზმის საწინააღმდეგოდ, რომ დაუშვებელია უმრავლესობის კეთილდღეობისთვის უმცირესობის გაწირვა (რამეთუ, ამით ირღვევა ე.წ. „კატეგორიული იმპერატივი“), რომ ინდივიდის უფლებების დარღვევა ყოველთვის ბოროტებაა. ლიბერალისტების კვალად კი ის აცხადებდა, რომ არც სახელმწიფო და არც ძალაუფლების სხვა ფორმები არ უნდა წყვეტდეს ინდივიდის მაგივრად იმას, თუ რა არის მისთვის ბედნიერების მომტანი.
რაც შეეხება ჰეგელს, ის ამ პოზიციას თავის „გონის ფილოსოფიაში“ ასე გამოთქვამს — თუ რა მიიჩნევა ბედნიერებად აქ პირველი სიტყვა სუბიექტურ გრძნობასა და სუბიექტურ არჩევანს ეკუთვნისო.
მეორე მომენტი, რაც ვითომ ცხადი ჩანს, მდგომარეობს იმაში, რომ ბედნიერება განსახიერებას პოულობს ორი მიმართულებით (იხ. დენ ჰეიბრონის სტატია — “ბედნიერება”): 1. ფსიქოლოგიური, შინაგანი განცდისა და 2. გარემო პირობების კეთილდღეობრივად მოწყობის მიმართულებით. პირველი მკვეთრად ინდივიდულისტურ-სოლიფსისტურ ხასიათის მატარებელია, მეორე — გვარეობით-კოლექტიურის. თუმცა ამ უკანასკნელის ლეგიტიმურობა, ჩემის აზრით, კითხვის ნიშნის ქვეშ დგას, ვინაიდან მიღწეულ იქნა თუ არა გარემო-პირობების იმდენად საკეთილდღეო მოწყობა, რომ ამან დაამკვიდრა საყოველთაო ბედნიერება, ეს უნდა გაირკვეს ინდივიდუალურად, ანუ საკითხი მაინც დაყვანილ იქნება იმის გამოკითხვა-გარკვევაზე — განიცდის თუ არა შინაგანად ესა თუ ის პირი ბედნიერებას გარემო პირობების კეთილმოწყობის საფუძველზე. ხოლო როცა გავარკვევთ, რომ მაგ., A,B,C… განიცდიან ბედნიერებას, ვერაფრით მოვახერხებთ მათი „ბედნიერებების“ ერთმანეთთან შედარებას. გარდა იმისა, რომ ეს პირები სოლიფსისტურად დახურულნი არიან, ამგვარ შედარებას ხელს უშლის ე.წ. „საზრისის“ ფაქტორიც, რომელსაც შევეხებით ქვემოთ.
ბედნიერების ცნების ბურუსით მოცულობა ანტიკურობიდანვე იღებს დასაბამს და ის დაკავშირებულია მაგ., არისტოტელთან. მხედველობაში გვაქვს სამი-ოთხი დებულება არისტოტელის ფილოსოფიური მემკვიდრეობიდან, რომელნიც საკმაოდ ფართოდაა ცნობილი: 1. ადამიანი ბუნებით შემეცნებას ესწრაფვის; 2. ადამაინს ყველაფერი უნდა ბედნიერებისთვის; 3. ფილოსოფოსობა აუცილებლობით გულისხმობს მოცალეობას; 4. მეტაფიზიკური შემეცნება ყველაზე უსარგებლო, მაგრამ ყველაზე ამაღლებული, დიდებული რამაა.
არისტოტელი თავის “მეტაფიზიკაში” ამბობს — ადამიანი ბუნებით შემეცნებას ესწრაფვისო — მაგრამ, ეთიკურ და სოციო-პოლიტიკურ ნაშრომებში აღნიშნავს, — ადამიანის მისწრაფების უპირველესი საგანი ბედნიერებააო, რომ ყოველგვარი სათნოება: ჯანმრთელობა, სამართლიანობა, ზომიერება და სხვა, მას ბედნიერებისთვის სწადია. აქ შეიძლება გაგვიჩნდეს კითხვა — შემეცნება ხომ არ გამორიცხავს ბედნიერებას, ხომ არ არიან ისინი განსხვავებული რანგისა და განზომილების მოვლენები?, ან — შემეცნებას ცალკე, თვისთავად შეუძლია მოუტანოს ადამიანს ბედნიერება თუ ჯანმრთელობასთან, სამართლიანობასთან, ზომიერებასთან… ერთად? პირველ შემთხვევაში საქმის ვითარება აბსურდული ჩანს, რამეთუ საკითხი ბედნიერებისა და შემეცნების ურთიერთმიმართების თაობაზე თავადაა შემეცნების გადასაწყვეტი. ანუ შემეცნებას შეუძლია დაასკვნას (გარკვეულ წანამძღვრებზე დაყრდნობით) ისიც, რომ შემეცნება გამორიცხავს ბედნიერებას, რომ ისინი განსხვავებული რანგისა და განზომილების მოვლენებია და პირიქითაც, რომ შემეცნება არ გამორიცხავს ბენიერებას და რომ ისინი ერთი რანგისა და განზომილების მოვლენათა რიგს განეკუთვნება. რატომ? რატომ და იმიტომ, რომ აქ საკითხი არ ეხება ისეთ ფიზიკურ მოვლენებს, რომელნიც ემპირიულ დაკვირვებაში გვეძლევიან. ისინი რომ ემპირიულად დაკვირვებადი ფიზიკური მოვლენები იყვნენ, მაშინ საკითხს გადაწყვეტდა ექპერიმენტი და არა ლოგიკური ან დიალექტიკური შემეცნება, რომელიც ანტიკურობაში ნამდვილ შემეცნებად იწოდებოდა. შემეცნება და ბედნიერება მეტაფიზიკის კომპეტენციაა (ანუ მარადიული პრობლემაა) და არა ფიზიკისა. მეტაფიზიკური “ობიექტების” — მაგ., ღმერთის არსებობა-არარსებობა, სულის მოკვდაობა-უკვდაობა ან სამყაროს დასაბამიერობა-დაუსაბამობა — შემეცნებისას კი, როგორც კანტი აღნიშნავდა, ადგილი აქვს საწინააღმდეგოთა ლოგიკურად ტოლძალოვან დასაბუთებას.
არისტოტელს ძნელი წარმოსადგენია, რომ ეს ვითარება მხედველობაში არ მიეღო. ამიტომ საკითხი თითქოს მეორე ფორმით უნდა დამდგარიყო — შემეცნება ერთ-ერთია სათნოებათა შორის, მას მხოლოდ ჯანმრთელობასთან, სამართლიანობასთან, ზომიერებასთან… ერთად შეუძლია ადამიანის გაბედნიერება. კი, მაგარამ, განა აქაც საკითხი შემეცნების გადასაწყვეტი არა არის? საიდან შეიძლება დადგენა იმისა, რომ შემეცნება ერთ-ერთია სათნოებათა შორის, რომ მას მხოლოდ ჯანმრთელობასთან, სამართლიანობასთან, ზომიერებასთან… ერთად შეუძლია ადამიანის გაბედნიერება? აქ, საკითხის გადაწყვეტაში ასპარეზზე უნდა შემოვიდეს პრაქტიკის ფენომენი. ანუ შეუძლია თუ არა შემეცნებას, თეორიულ მოღვაწეობას სხვა სათნოებებთან ერთად ადამიანისთვის ბედნიერების მოტანა ეს უნდა დადგინდეს პრაქტიკულად. პრაქტიკის დასაწყისსა და დასასრულს არისტოტელისთვის, ისევე როგორც პლატონისთვის, წარმოადგენს სოციო-პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობა და ეთიკური იდეალის განხორციელება. თუ სახელმწიფოს პოლიტიკურ, სოციალურ, ეკონომიკურ, იურიდიულ, სამრეწველო, სამხედრო, შემოქმედებით, საგანმანათლებლო… ყოფაში ხორცი ესხმება ადამიანის ზნეობრივ სრულქმნას, მაშინ ადამიანი ბედნიერად უნდა ჩაითვალოს. ე.ი. პრაქტიკული მოღვაწეობით მიღწეული ზნეობრივი სრულქმნა და არა ფილოსოფიურ-თეორიული შემეცნება ყოფილა უპირველესი მისწრაფების საგანი, რამეთუ ბედნიერება სწორედ მას მოაქვს ადამიანისთვის. ასეთ მომენტს შეიცავს არისტოტელის პოზიცია.
საკითხის ამგვარი გადაწყვეტა, ჩვენის აზრით, გულისხმობს იმასაც, რომ შემეცნებას თავისთავად, არ შეუძლია ადამიანის გაბედნიერება. მეტიც, გულისხმობს იმასაც, რომ შემეცნება, თუ ამას პრაქტიკა გვიჩვენებს, შეიძლება სულაც ამოვარდეს სათნოებათა საყოველთაოდ მიღებული სიიდან. ისტორიამ აჩვენა, რომ შემეცნების “გურუებიდან” სოკრატე სიკვდილით დსაჯეს, პლატონი სიცილიაში მონად გაყიდეს, არისტოტელი ათენიდან დევნილობაში წავიდა ევბეაში და იქ დალია სული, დემოკრიტე კი, რომელმაც მამისის ქონება განათლებისათვის მოგზაურობაში დახარჯა, ჯერ კინაღამ “თემიდან მოკვეთეს”, ხოლო შემდეგ გიჟად შერაცხეს და ჰიპოკრატე მიუჩინეს სამკურნალოდ იმის გამო, რომ გაიძახოდა — ერთი მიზეზისა და კანონის დადგენა მეფის ტახტს მირჩევნიაო… აი შემეცნებით მოტანილი “ბედნიერება”.
გასათვალისწინებელია შემდეგიც; არისტოტელი ამბობს — 1) ფილოსოფოსობა იმის საქმეა, ვისაც მოცალეობის ფუფუნება გააჩნიაო. ანუ შემეცნება გულისხმობს ფიზიკური მუშაობის ამოგდებას დღის წესრიგიდან, მაშინ, როცა 2) პრაქტიკული სოციო-პოლიტიკური საქმიანობანი პიდრაპირი აუცილებლობით მოითხოვენ განათლებასაც და ფიზიკურ აქტივობასაც. მაშასადამე, ბედნიერების მოსაპოვებლად აუცილებელი ყოფილა გარკვეული შრომაც.
მეორეს მხრივ, არისტოტელი ამართლებს მონის ინსტისტუტის არსებობას. მონური შრომა ათავისუფლებს ერთის მხრივ ფილოსოფოსს, ე.ი. შემემცნებელ სუბიექტს და, მეორეს მხრივ, პოლიტიკოსს, იურისტს, სამხედრო პირს… ე.ი. პრაქტიკულ სუბიექტს. ეს პოზიცია შორს დგას ქრისტიანული საყოველთაო, მტრისა თუ მოყვასის სიყვარულის პოზიციისგან, რომელიც გმობს ე.წ. “სხვისი ცოდვით გახარებას”. არისტოტელი, პირიქით, გონივრული მსჯელობით ამტკიცებს, რომ “სხვისი ცოდვით უნდა გაიხაროს”, მაგ., ფილოსოფოსმა და პოლიტიკოსმა. მართალია, პრაქტიკულად შრომობს სამხედროც, იურისტიც, პოლიტიკოსიც… და მონაც, მაგრამ, მათი შრომის შედეგი, ბედნიერების მოტანის თვალსაზრისით, განსხვავებულია. მონური შრომის შედეგი წარუმატებელი, დამამცირებელი და, მაშასადამე, უბედურების მომტანია, ხოლო პოლიტიკოსის, სამხედროს, ორატორის… საქმიანობა, უმიზნებს რა წარმატების მიღწევას და აღწევს ამ მიზანს, მოაქვს საყოველთაო ბედნიერება სახელმწიფოსთვის. ერთადერთი, ვინც პრაქტიკული შრომის (როგორც პოლიტიკოსის ისე მონის) თვალსაზრისით „თამაშგარე მდგომარეობაში“ იმყოფება, არის ფილოსოფოს-შემმეცნებელი. ეს უკანასკნელი „შრომობს“, ოღონდ მხოლოდ ინტელექტუალურად. ყველაზე დიდი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ხასიათის შრომა, რომელიც შეიძლება ოდესმე შეასრულოს ფილოსოფოსმა, ეს იქნება მაშინ, თუ დაარსდება პლატონისეული იდეალური სახელმწიფო, სადაც ფილოსოფოსები იმეფებენ რამდენიმე ათეულწლიანი განათლების მიღების შემდგომ.
ინტელექტუალურ შრომას მოაქვს თუ არა ბედნიერება, ამის თქმა მხოლოდ კონკრეტულ ფილოსოფოსს შეუძლია, ვინაიდან ამის პრაქტიკული გამოცდილება პირადად მას გააჩნია: იყო სოკრატე ან პლატნი ბედნიერი როცა ერთს სიკვდილით სჯიდნენ, ხოლო მეორეს მონად ყიდდნენ?
უნდა ვივარაუდოთ, რომ რადგან არისტოტელი 1) არ ერთვებოდა პოლიტიკურ საქმიანობაში, 2) დაჟინებით მოითხოვდა მონის ინსტიტუტის შენარჩუნებას, 3) აუცილებლად მიიჩნევდა მოცალეობას, რათა ფილოსოფოსს ეკეთებინა ყველაზე უსარგებლო, მაგრამ ამაღლებული საქმე მეტაფიზიკური შემეცნებისა, და 4) ამ უკანასკნელს, შემეცნებას, ადამიანის არსებით ნიშნად სახავდა, ის სწორედ ამ სფეროში ნახულობდა ბედნიერებას. ხოლო ის მიმართულება, რომელსაც სტაგირელი უსახავდა უმრავლესობას — პრაქტიკულ პოლიტიკურ-საზოგადოებრივ საქმიანობაში ზნეობრივი სრულყოფის მიღწევით ბედნიერების მოპოვება — იყო ერთგვარი ფანდი, სატყუარა უმრავლესობისთვის. ამით ის ფილოსოფოსად შემდგარი ინდივიდისთვის ქმნიდა მოცალეობის ასპარეზსს.
3.
მოდერნული ეპოქის ანთროპოსის დომინანტი ანთროპოტიპი, რომელსაც ჩვენ, წინამორბედ სტატიებში ჩამოყალიბებულ ანთროპოლოგიურ სურათში მოვიხსენიებთ “საკუთრივ ადამიანად” ან რაციონალურ სუბიექტ-ობიექტად, ქმნის ახალი დროის მეცნიერებას და მასში აგებს თავის თავს — ადამიანის სციენტისტურ სურათს. ის მიდის დადგენილებამდე, რომ „ადამიანი არის ისეთი შემმეცნებელი ანთროპოტიპი, რომელიც საკუთარი თავისა და სამყაროს შესახებ ცოდნას მოიპოვებს ექსპერიმენტულად დაკვირვებადი მონაცემების ლოგიკური ანალიზისა და მატემატიკური ფორმულირების საფუძველზე“. ენდობა ამგვარ შემეცნებას და მხოლოდ ამგვარ სურათს მიიჩნევს ჭეშმარიტად. მეცნიერულობის კრიტერიუმი ერთია, ობიექტური და საყოველთაო. ამ გზით იმეცნებს ის საკუთარ თავსაც და გერემომცველობასაც და ამიტომაა ის სუბიექტ-ობიექტი. როგორც შემემეცნებელი სუბიექტი ის თითქოს სამყაროზე მაღლა დგას, მაგარამ საკუთარ თავსაც განიხილავს რა ობიექტური ჭეშმარიტების დადგენის პოზიციიდან, ე.ი. ობიექტურად, ის ხდება კიდეც ობიექტთაგან ერთ-ერთი.
ამგვარი ანთროპოტიპი, კერძოდ “საკუთრივ ადამიანი”, არ შეიძლება იყოს ბედნიერი. მისი ბედნიერება ეწინააღმდეგება ყოფიერების მოდერნულ გაგებას. ყოფიერების მოდერნული გაგება გვეუბნება — „ყოფიერება არის ის ობიექტურ-ფიზიკური გარემომცველობა, რომელიც საყოველთაოდ დაკვირვებადი და ექსპერიმენტირებადია“. ალბათ არ არსებულა ეპოქა, რომელშიც ასე ცალსახა სიზუსტით ყოფილიყო დადგენილი ის, თუ რა არის “ყოფიერება”, როგორც ამას ადგილი აქვს მოდერნიზმის ეპოქაში. არა და ყოფიერების რაობა მუდმივი ფილოსოფიური პრობლემა იყო. ე.ი. მოდერნული ეპოქა ერთთავად არაფილოსოფიურია. ნიცშე გაოცებულია თავის „სიკეთისა და ბოროტების მიღმა“-ში, რომ კაცობრიობა ვერ აფორმულირებდა ყოფიერების მარტივ გაგებას და იგონებდა ფიქციებს იდეათა სამყაროს, ცათა სასუფევლის და ა.შ. სახით. სამყარო არის ის, რაშიც ადამიანი ცოცხლობს თავისი გრძნობებითა და ინსტიქტებით. სამყარო და ადამიანი — სულ ესაა. არაფერია გარეთ (ტრანსცენდენტი) ან შიგნით (იმანენტი), რაც მათ საკუთარი ღირებულებისა და არასებობის გამართლებისთვის დასჭირდებოდა. სამყაროში მჩქეფარე სიცოცხლე თავისი ტანჯვით თავადაა უმაღლესი ღირებულება. შეიძლება ნიცშე მართალია, როცა „უმაღლეს, თავისთავდ ღირებულებად“ ასაღებს ამ ყველაფერს, მაგრამ, ბედნიერება?…
ანტიკურობა გვეობნებოდა, რომ არსებობს სიკეთე „თავის თავად“. ადამიანს, რომელსაც ბედნიერებისთვის სურს ყველაფერი, შეიძლება ეწიოს ბედნიერებას მხოლოდ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ყოფა-ცხოვრებაში სათნოების, „კეთილქმედებათა“ დანერგვით. ეს ნიშნავს, რომ “სიკეთე თავისთავად” ანთროპოსმა ჯერ რაციონალურად უნდა „განჭვრიტოს“ და მერე პრაქტიკულად „შემოიყვანოს“ წუთისოფლურ თანაცხოვრებაში. რაც უფრო მეტი სრულყოფილებით განახორციელებს ამას, მით უფრო ბედნიერი იქნება ის.
ქრიტიანულ-შუასაუკუნეობრივი პოზიცია არც ისე შორს დგას ბედნიერების ანტიკურ გაგებისგან, როგორც ამის დანახვისკენ ისტორიულ-ეპოქალური “იარლიყები” გვიბიძგებენ. განსხვავება იმაშია, რომ განხილვის კონტექსტი რელიგიურ-თეოლოგიურია, თუმცა იარაღად აქაც ფილოსოფია, უფრო ზუსტად ლოგიკა გამოიყენება. ყოვლადსიკეთე, ყოვლადსიყვარული, ყოვლადსასოება არის ღმერთი. ის გონებით მიუწვდომელია — მიუწვდომელია ზრახვანი ღვთისა. მასთან მიმართება აქვს რწმენას — ნეტარ არიან მორწმუნენი — ანუ ბედნიერენი მიუხედავად ამქვეყნიური ტანჯვისა. წუთისოფლურით ყოფიერება არც იწყება და რაც მთავრდება. ყოფიერების გზას, რწმენას მიყავს ადამიანი ყოფიერების უმაღლეს ინსტანციასთან — ღმერთთან და მაშინ აღწევას ადამიანის სული, მარადიულ ბედნიერებას, ნეტარებას.
ანუ ანტიკურ და შუასაუკუნეობრივ მოდელებში ადამიანური ბედნიერების მიღწევა დამოკიდებულია რაღაც ზედროულთან, მარადიულთან, იდეალურთან მიმართებაზე, უბრალოდ მიმართების სტილია განსხვავებული — რაციო და რწმენა. ამ მიმართების ანალიზისდა კვალად ყალიბდება ყოფიერების ისეთი გაგება, რომელსაც შეიძლება და უნდა ვუწოდოთ მეტაფიზიკური. არსებობს ყოფიერების მეტაფიზიკური გაგების ანტიკურ-შუასაუკუნეობრივი ვარიაციები. მთავარი არის ყველა მათგანში სწორედ ის, რაც, ნიცშეს აზრით წარმოადგენს გამოგონებულს, ავადმყოფური, დეკადანტური ცნობიერების ნაბოდვარს — თითქოს იმ გარემომცველი სამაყაროს გარდა, რომელშიც ადამიანი ცოცხლობს, არსებობს კიდევ მართლაც ნამდვილი, ჭეშმარიტი სამყარო.
თუ სამყარო და მასში დროებითი სიცოცხლე არის ერთადერთი სინამდვილე, მაშინ როგორ შეიძლება იყოს ადმაიანი ბედნიერი? ეს ხომ “სიკვდილისკენ ყოფნაა”? განა ცდებოდა ჰაიდეგერი, ან ჯერ კიდევ ბუდა, რომელიც ამბობდა, რომ ცხოვრება არის ავადმყოფობა, სიბერე და სიკვდილი — ანუ ტანჯვა? განა ნიცშე, რომელმაც თითქოსდა ამდენ მოაზროვნეთა შემდგომ გადააფასა ყველაფერი სათანადოდ და “დაადგინა” ყოფიერების ჭეშმარიტი რაობა, იყო ბედნიერი ამით? განა ყოველივე იმის გაცნობიერებამ, რასაც ის თავის ნაშრომებში გადმოგვცემს, არ მიიყვანა ის შეშლილობამდე? ესაა ბედნიერება?
სიბერე, ავადმყოფობა და საბოლოოდ “სიკვდილისკენ ყოფნა” ერთ-ერთია იმ ობიექტურ მიზეზთაგან, რომელნიც ანთროპოსისგან დამოუკიდებელია. “ბედნიერების” დროში შეზღუდული, ფსიქოლოგიურ-იმანენტური განცდისას ამ ობიექტურ მიზეზთაგან რომელიმეზე ჩვენში შემოჭრილი ფიქრი მყისიერად აფერმკთალებს და აკნინებს ბედნიერებას, ხდის მას ფასის არ მქონედ.
ანთროპოსის ბედკრულობისთვის ერთი ობიექტური მიზეზიც საკმარისია, მაგრამ, ვაი, რომ ისინი საკმაოდ მრავლადაა. შეიძლება ჩამოვთვალოთ და დავახასიათოთ რამოდენიმე მათგანი, რათა შემდგომ მკაფიოდ გამოხატოთ სტატიის მთავარი ამოცანა — ბედნიერების შესაძლებლობა-შეუძლებლობის მიმართება იმ საკითხთან, რომელსაც, ფილოსოფიურ-მსოფლმხედველობრივი თვალსაზრისით, ვერცერთი სხვა საკითხი ვერ გაუტოლდება — რატომ, რისთვის მაინცდამაინც არსებობს სამყარო და არა პირიქით?… ან, რატომ, რისთვის მაინცდამაინც შექმნა სამყარო ღმერთმა?… არსტოტელისეული ტენდენციით ისე ჩანს, რომ თუ ფილოსოფოსი მოიძიებს პასუხს ამ კითხვაზე, ბედნიერებასაც ეზიარება.
ქვემოთ ჩამოთვლილ იქნება მხოლოდ ის ობიექტური მიზეზები ბედკრულობისა, რომელნიც პრინციპულად გამოუსწორებელია, რომლის საპირისპიროდაც ვერავინ გამოსჭედავს საკუთარ ბედს. ანუ ამ მიზეზებში ვერ ნახავთ სიღარიბის, ხელმოკლეობის, უფულობის, გამართლება-გაუმართლებლობის მსგავს სუბიექტურ მიზეზებს, რომელნიც პრინციპულად გამოსწორებად ფაქტორთა რიგს განეკუთვნება. ტერმინები — პრინციპული, ობიექტური, სუბიექტური — აქ სრულიად გარკვეული აზრითაა მოხმობილი. ვიღაცას შეიძლება გაუმართლა, ფული იშოვა და თავი ბედნიერი ჰგონია, მაგრამ ეს “ბედნიერების” სუბიექტური, წარმავალი, არამყარი განცდაა და მეტი არაფერი. დღეს გაგიმართლა, ხვალ აღარ გაგიმართლებს, დღეს გაქვს ფული, ხვალ რაღაც მიზეზის გამო (ინფლანცია, გაბანკროტება, გაძარცვა…) აღარ გექნება და ა.შ. ობიექტური მიზეზები უბედურებისა ყველას თანმდევი და მყარია. მათზე ვერ ვიტყვით, რომ გამიმართლებს, ფულს ვიშოვი და ისინიც აღმოიფხვრება. მათი არსებობა და რაგვარობა სუბიექტზე არაა დამოკიდებული, ისინი ობიექტურია:
1) ანთროპოსი არის არსება, რომელსაც დაჰყოლია, სხვათა გვერდით, ერთი სვედავსილი უნარიც — საკუთარი თავის, საკუთარი ცხოვრების დანახვა მომავლში. მას ეს უნარი უბიძგებს საკუთარი მომავლის ბედის გაგებისაკენ — რა მელის მე, რა მოხდება ჩემს თავს, რა ელით ჩემს ახლობლებს და ა.შ. საუბედუროდ ეს უნარი მხოლოდ კითხვებს წარმოშობს, მაგრამ დაზუსტებით ვერაფერს გვატყობინებს იმის თაობაზე, რასაც კითხვები ეხება.
ჩვენ გვაქვს სავარაუდო ვარიანტების ნუსხა — ოპტიმისტებს იმედიანი, პესიმისტებს კი უიმედო. ამ ნუსხიდან რაღაც ალბათ ნაღდად მოხდება ჩვენს თავს (ცხადია, თუ ამ წამსვე არ ამოგვართმევს სულს სიკვდილი), მაგრამ კონკრეტულად რა და როდის ეს არც თავად ვუწყით და ვერც ვერავინ გვასწავლის. ესაა გაურკვევლობაში ყოფნა, ხოლო მთელი ცხოვრება გაურკვევლობაში ყოფნა ადამიანური ცხოვრების ტანჯულობისა და უბედურების მიზეზად გვესახება. ასე მიმაჩნია იმიტომ, რომ ადამიანი თავისი გონებითი აღმატებულობით იწონებს თავს სხვა ცოცხალ არსებათა შორის, მაგრამ, დახეთ უბედურებას — გონებას შეუძლია ციურ სხეულთა საიდუმლოებანი ახსნას და ასატრო-ფიზიკის ურთულესი საკითხები გამოარკვიოს, თუმცა ადამიანის ცხოვრებისეული ბედის, მისი სულის პიროვნული არსებობა-არარსებობის, მოკვდაობა-უკვდაობის და ა.შ. საკითხთა წინაშე ის უძლურია. როგორც ალბერ კამიუ ამბობდა — მე მაინტერესებს და მაღელვებს ჩემი ბედი ამ სამყაროში და არა ის, მზე ბრუნავს დედამიწის გარშემო თუ პირიქით. რადგან მეცნიერება ვერ პასუხობს სიკვდილ-სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან კითხვებს, ბევრი ოდითგანვე მიმართავდა მკითხავებს. ანუ რითაც თავს ვიწონებთ, გონება, სწორედ ის გვიმუხთლებს და ეს უბედურება თუ არაა აბა რაა?
ყოველა ჩვენგანმა, ოპტიმისტმა თუ პესიმისტმა, ერთი რამ უწყის ნაღდად: თუ ამ დასაქცევარ ქვყანაზე ბოლომდე იცხოვრებ, აუცილებლად გელის ავადმყოფობა, სიბერე და სიკვდილი (თუ არა და — სიკვდილი მაინც). ეს საკმარისზე მეტი მიზეზია უბედურებისთვის, რაც ოპტიმისტის პოზიციას, რომ ყველაფერი კარგად იქნება, აბსურდულსა და არანორმალურს ხდის. არანორმალური ამგვარი მიდგომა შეიძლება იყოს ორი რაღაცის გამო: ა) მავანი ძალით „იბრმავებს თვალებს“, ანუ ზემოხსენებული მომავლის ხედვის უნარს იჩლუნგებს, ანგარიშს არ უწევს; ბ) მავანს რაიმე ბიო-ფსიქიური დაავადება სჭირს. ასე რომ, ოპტიმისტის უბედურებისთვის ამ ორ მომენტზე — თვალთმაქცობაზე და ავადმყოფობაზე — მითითებაც კმარა. როგორც პასკალი ამბობდა — რა ბედნიერები არიან ეს უბედურები, რომ ვერ ხვდებიან, უბედურები რომ არიანო. ცოდნა იმისა, რომ სიბერე, ავადმყოფობა ან სიკვდილი უცილობლად მომელის ერთია, მეორე და უფრო ამაფორიაქებელი საკითხია — როდის. ეს არავინ იცის. აქაც გაურკვევლობა, მიზეზთა მიზეზი უბედურებისა და ტანჯვისა.
2) ცხოვრების აზრის ობიექტურად არარსებობა კიდევ ერთი მიზეზია უბედურებისა. ამ მხრივაც დანამდვილებით არავინ არაფერი უწყის. 2+2=4, ეს რომ ასეა არც ჩემზეა დამოკიდებული და არც სხვაზე, ანუ არითმეტიკული დებულების ჭეშმარიტება ობიექტური ჭეშმარიტებაა. რაც შეეხება ცხოვრების აზრს, რომელიც ობიექტურად არ არსებობს, თუმცა კი ყველას შეიძლება ჰქონდეს თავისი აზრი, აქ საქმე გვაქვს „სუბიექტურ ჭეშმარიტებასთან“. სუბიექტური ჭეშმარიტება ნონსენსია. ჭეშმარიტება მაშინაა ჭეშმარიტება, როცა ყველას აიძულებს მისი ჭეშმარიტობის აღიარებას. 2+2=4 ჭეშმარიტია იმიტომ, რომ ყველანი იძულებულნი ვართ მისი ჭეშმარიტება ვაღიაროთ.
წარმოიდგინეთ საწინააღმდეგო ვითრაება, რომ 2+2=4 ობიექტურად კი არ იყოს ჭეშმარიტი, არამედ ვიღაცისთვის 7-ია, ვიღაცისთვის 0,0001-ია, ვიღაცისთვის წითელი, ვიღაცისთვის მწარე… ვინ იტყვის დანამდვილებით რომელია ჭეშმარიტი? ვერავინ. სწორი იქნება ვინც იტყვის, არცერთი არააო ჭეშმარიტი.
მსგავსია ვითარება ცხოვრების აზრთან დაკავშირებით: კაპიტალისტი გეუბნება, ცხოვრების აზრი ფულადი მოგება, კაპიტალის გაზრდააო, კომუნისტი ფანატიკოსი გეუბნება, ცხოვრების აზრი მდიდრების ექსპროპრიაციააო, ბერი გეტყვის, ცხოვრების აზრი განდეგილობაში ღმერთთან საუბარიაო, თუმცა ვერ დაგისაბუთებთ არსებობს თუ არა ის, რატომაა მასთან საუბარი ბედნიერება, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ღმერთი დუმს. ამან ხომ თავად ჯვარზე გაკრულ ქრისტეს წარკვეთა სასო, ათქმევინა რა — უფალო რატომ მიმატოვე მე. იგივე პასკალი წერდა, მე მთრგუნავს უკიდეგანო კოსმოსის მდუმარებაო. ეს მდუმარება სხვა არაფერია თუ არა უაზრობა ცხოვრებისა, ამაოება ამაოთა, რაც უკვე საკმარისია იმისთვის, რომ უბრალო მოკვდავი უბედური იყოს.
მაშასადამე, აქაც ისმის კითხვა: ვინ, კაპიტალისტი, კომუნისტი, ბერი, რომელიმე ფილოსოფოსი, მამა, ბაბუა…, არის მართალი ცხოვრების საზრისთან დაკავშირებით? სწორი იქნება იმის პასუხი, ვინც, ზემოთმოყვანილი 2+2-ის მაგალითისა არ იყოს, იტყვის — არცერთი არ არისო სწორი. ე.ი. ვარიანტები ბევრია ცხოვრების აზრისა, მაგრამ ჭეშმარიტი არცერთი, რაც ასევე გვმოსავს გაურკვევლობის ბურუსით, უბედურების ამ მყარად ნაქსოვი მოსასხამით.
3) ყოველდღიური ცხოვრების მდინარების საუკუნო ერთნაირობა, ერთი და იგივეს მარადიული განმეორება კიდევ ერთი ობიექტური მიზეზია ადამიანური ცხოვრების უბედურებისა, განასკუთრებით მაშინ, როცა გააცნობიერებ, რომ ცხოვრებას ობიექტურად დადგენილი ჭეშმარიტი აზრი არ გააჩნია. თუ ასეთი მყარი, ერთი და ჭეშმარიტი აზრი ცხოვრებისა არ არსებობს, მაშინ გამოდის, რომ კაცობრიობის ისტორიის დაუსრულებელი, მომაბეზრებელი, ერთი და იგივეობრივი მიმდინარეობა ცალკეული პირების ხუშტურთა მასკარადია და მეტი არაფერი. ყოველ შემთხვევაში, არ ჩანს პასუხი კითხვაზე, რისთვისაა საჭირო ეს ერთი და იგივეს დაუსრულებელი, ობიექტური აზრის არ მქონე განმეორება. არსებობს მხოლოდ სუბიექტური „ბედნიერებანი“, ხუშტურები, რომლის შესანიშნავ მეტაფორასაც ილია ჭავჭავაძის „ძირგავარდნილი ქვევრი“ წარმოადგენს. ადამიანი სურვილების მონაა. თითოეული სურვილის ასრულებით ის გარკვეულ სიხარულს გრძნობს, მაგრამ ეს დიდხანს არ გასტანს ხოლმე, ამიტომ უნდა აღისრულოს მეორე სურვილი, მერე მესამე, მეოთხე და ასე უსასრულოდ. ამას ეწირება მთელი საპლანეტო რესურსები, ცხოვრება დედამიწაზე გაუსაძლისი, შეუძლებელი ხდება, მაგრამ დღევანდელი ანთროპოსი ამაზე არ ფიქრობს, მთავარია მისი ხუშტურები დაკმაყოფილდეს და თავი კოფორტულად იგრძნოს — მომავალ თაობებს კი “კინჩხი და კისერი” უტეხია. მეცნიერები, რომელთა დამსახურებითაც ეკოლოგიური კატასტროფა ერთობ დაჩქარდა, უკვე კარგა ხანია ფიქრობენ კოსმოსურ კოლონიზაციაზე, ანუ ეძებენ კოსმოსში საცხოვრებლად ვარგის ადგილებს, რათა ანთროპოსმა თავისი პარაზიტული მტაცებლობა განაგრძოს. ღმერთის მიერ შექმნილი სახლიდან, დედამიწიდან საქმე გასაქცევად გავიხადეთ და ამას ვეძახით ბედნიერებას? გამოდის ისე, რომ სურვილთა ასრულებით ბედნიერება არ მიიღწევა, რამეთუ „ქვევრი ძირგავარდნილია“. საბოლოოდ ადამიანი ბერდება, უძლურდება და სურვილების „შაგრენის ტყავი“ ისე განილევა, რომ ბედნიერებას ვერ ეზიარება.
ბედნიერება მხოლოდ ისეთი რამ უნდა იყოს, რაც მარადიულთანაა და დაკავშირებული. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მხოლოდ წამიერად გრძნობთ კმაყოფილებას, რასაც შეცდომით უწოდებთ ბედნიერებას, ხოლო მთელ რიგ დანარჩენ ცხოვრებისეულ მომენტებში უბედური ხართ.
4) ნამდვილი ბედნიერება, გარდა იმისა, რომ მარადიული უნდა იყოს, ასევე უნდა იყოს საყოველთაო, კოსმიური მნიშვნელობის, ანუ ბედნიერი უნდა იყოს ყველა და ყველაფერი, ბედნიერებით უნდა იყოს აღსავსე ირგვლივ ყოველი, რომ ცალკეული ჩვენგანიც ბედნიერი იყოს. ამას ვამბობ უბრალო აზრ-გაგებით — თუ ვინმე ერთი მაინცაა უბედური შენს გვერდით, უბედური უნდა იყო შენც, იმიტომ, რომ, ჯერ ერთი, შენს გვერდით ვიღაცა იტანჯება და იმის ცოდვით როგორ უნდა გაიხარო, და მერე მეორე, ის, რამაც შენს გვერდზე მყოფი გააუბედურა (მაგ., შვილის სიკვდილი…), შენი გაუბედურების მიზეზიც შეიძლება გახდეს, პირადად შენც შეგეხოს. ამ გასაჭირიდან უჯიგრო ადამიანი მარტივ გამოსავალს პოულობს, სხვისი ჭირი ღობის ჩხირიო, ამბობს და სულაც არ ფიქრობს არც თავის მომავალ შესაძლო უბედურებაზე, და მითუმეტეს გვერდით მყოფის ვაებაზე, რისი ძალითაც თავს “ბედნიერად” გრძნობს ეს უბედური.
5) ახლა უკანაც მოვიხედოთ, ანუ გავხედოთ ჩვენს წარსულს, საიდან მოვედით, საიდან გაჩნდა ეს სამყარო და მასში ეს უბედური ადამიანი?: ა) სამყარო შექმნა ღმერთმა არარადან, ბ) სამყარო მარად არსებობდა თავისთავად, ანუ არაფრიდან არაფერი არ წარმოიქმნება, გ) სამაყარო შეიქმნა დიდი აფეთქების შედეგად, დ) სამაყარო ღმერთმა შექმნა საკუთარი თავიდან (ეს უკანასკნელი ჰეგელის ამოსავალი დებულებაა, რომლის თანახმადაც სამყარო ღმერთის სახვადყოფნაა, ანუ ჩვენ ვცხოვრობთ ღმერთში და როგორ ვეპყრობით მას, რაშიც ვცხოვრობთ). აი ვარიანტები ჩვენი ამქვეყნად მოვლინებისა, რომელთაც უსასრულო წარსულისაკენ მივყავართ. პასუხები ამ მიმართულებითაც არაერთგვაროვანია, ანუ არის მრავალი პასუხი, რომელთაგან ან არცერთი არაა სწორი ან რომელია სწორი ეშმაკმა უწყის. არ არსებობს ამის შეფასების არავითარი მყარი კრიტერიუმი. ე.ი. უკანაც გაურკვევლობის ბურუსია და ეს ადამინის ტანჯულობასა და უბედურებას კიდევ უფრო ამძაფრებს.
6) მაშასადამე, არ ვიცით რანი ვართ, საიდან მოვსულვართ, რა არის ჩვენი ცხოვრების აზრი, რა ბედი გველის, როდის და როგორ ჩავძაღლდებით… გამომდინარე იქედან, რომ ეს პრობლემები პრინციპულად გადაუჭრელია ამ წუთისოფელში და ყველა დროის ხალხებს, ერებს თუ ცალკეულ ინდივიდებს იქვემდებარებს, მე ზნეობრივი უფლება არ მაქვს თავი ბედნიერად ჩავთავალო და თვითკმაყოფილი სახით ვიღრიჭო, ვითომ ყველაფერი კარგადაა და საფიქრალიც არაფერია. საფიქრალს რომ გამოილევს ან დაივიწყებს კაცი — აღარც გარდაცვლილი მეგობარი ახსენდება და ენატრება, აღაც უმრავი ავადმყოფი, ბებერი და შეჭირვებული ახსოვს მის ირგვლივ, აღარც თავისი წარმომავალობა და წარმავალობა ადარდებს (აღარაფერს ვამბობ იმ ფილოსოფიურ თავსატეხებზე, რასაც ზემოთ შევეხე, მათზე ფიქრით რავა შეიწუხებს თავს „ბედნიერი“ კაცი) — და მხოლოდ თავის პატარაკაცურ, ეგოისტურ, ამქვეყნიურ ხუშტურებზე ზრუნავს, მაშინ ჰგონია სწრედ თავი “ბედნიერი” ამ უბედურს.
4.
ბედნიერების ფენომენის ბილოგიური, ნეიროფიზიოლოგიური, ფსიქოლოგიური, სოციოლოგიური, ეკონომიკური… კვლევა ერთობ პოპულარული გახდა თანამედროვე ეტაპზე. მიჩნეულ იქნა, რომ ბედნიერების ფენომენი, რომელიც ფილოსოფიამ და რელიგიამ, ხელოვნებამ და მწერლობამ… გარკვევით ვერ ახსნა, შემეცნებადია კერძომეცნიერულად (ფ. ეჯვორტი მეოცე საუკუნის დასაწყისში მუშაობდა ე.წ. “ჰედონომეტრის” შექმნაზე). თუმცა, მონაცემები, რომელთაც ეს კვლევები დებენ, ნაკლებად მეცნიერული, ანუ სიმკაცრესა და სიზუსტეს მოკლებული სინამდვილის ამსახველია. სოციოლოგიური კვლევა გულისხმობს მოსახლეობის გამოკითხვას; რაც უფრო მეტი რესპოდენტი იტყვის რომ ბედნიერია, მით მაღალი ყოფილა ბედნიერების მაჩვენებელი ამა თუ იმ ქვეყანაში. ეკონომიკური მიდგომით, ქვეყნის ეკონომიკური მდგომარეობის ზრდა განსაზღვრავს მის ბედნიერების მაჩვენებელს. ნეირო-ფიზიოლოგიის თანახმად, თუ ადამიანის ტვინში გამოიყოფა გარკვეული ქიმიური ნივთიერებები, ე.ი. ადამიანიც ბედნიერია და ა.შ.
ეკონომისტები და სოციოლოგები (გაეცანით, მაგ., ე.წ. “რ. ესტერლინის პარადოქსს”) თავადაც აღიარებენ უკვე, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც ეკონომიკური მიღწევები შეინიშნება, ან ცხოვრობს ბევრი მდიდარი პირი, არც თუ დიდი რაოდენობა რესპოდენტებისა გრძნობს თავს ბედნიერად. ყველაზე მეტი, გამოკითხულთაგან, თავს ბედნიერად გრძნობს არა მაგ., ა.შ.შ.-ი, არამედ კოსტა-რიკაში, რომ ეკონომიკურად ძლიერ ქვეყნებში თვითმკვლელობის რაოდენობა მატულობს ეკონომიკური დოვლათის ზრდის კავალად და ა.შ.
რაც შეეხება ნეირო-ფიზიოლოგიასა და ტვინში „ბედნიერი ნივთიერებების“ ქიმიას, აქ მე გამოვყოფდი სამ მომენტს, ან ცნებას — მიზეზი (რამაც გამოიწვია ამ ნივთირეებების ტვინში გამომუშავება), შედეგი (ამ ნივთიერებების სახეზე ყოფნა, ანუ ე.წ. “ბედნიერება”) და საზრისი (მიზეზის ინდივიდუალურ-სუბიექტური და რაციონალურ-ემოციონალური კვალიფიკაცია).
რატომ ვუწოდე ზემოთ პოზიტიურ-მეცნიერული კვლევის მონაცემებით ასახულ სინამდვილეს სიმკაცრესა და სიზუსტეს მოკლებული? იმიტომ, რომ ამ მონაცემთა მიერ ასახული ზემოხსენებული მიზეზი და შედეგი, იცვლება, მოდიფიცირდება საზრისის პირობით ან ძალით. მაგ., არსებობს მიზეზი — ბურთის კარში გასვლა, რომელიც იწვევს მავანის ტვინში „ბედნიერების ქიმიურ რეაქციას“, ანუ შედეგს. თუ მეცნიერული შემეცნება მართლაც მეცნიერულობაზე დებს თავს, ის უნდა ეხებოდეს ისეთ საგან-მოვლენებს, რომელთა მიზეზ-შედეგობრივ მიმართებებზე დაკვირვებების შედეგად მოპოვებული მონაცემებიც მოგვცემს ერთ და იმავე სურათს ერთ და იმავე დაკვირვებად გარემო-პირობებში. ჩვენს მიერ მოყვანილი მაგალითი გვიჩვენებს, რომ ერთი და იგივე მიზეზი (გოლი), ერთ და იმავე გარემო პირობებში (გულშემატკივრებით სავსე ტრიბუნები და მოწინააღმდეგე გუნდის წევრები მოედანზე) იძლევა განსხვავებულ შედეგს (განსხვავებულ ქიმიურ რეაქციას მოწინააღმდეგე გუნდის წევრებისა და შესაბამისი გულშემატკივრების, თუ სხვა სტატუსის დამსწრეთა ტვინში), ერთი მხარე “ბედნიერია”, მეორე — პირიქით. რატომ? იმიტომ რომ აქ სახეზე გვაქვს არა მარტივი კაუზალური კავშირი, რომელიც გამართლებულია არაგონიერი მატერიალური ობიექტების შემეცნებისას, არამედ საზრისობრივად განსაზღვრეული ურთიერთდამოკიდებულება, რაც ეგზომ გასათვალისწინებელია ანთროპული სინამდვილის შემეცნებისას. საზრისი რადიკალურად ცვლის კაუზალური კავშირ-მიმართებების ხასიათს, და სადაც ამგავარი რამ ადგილის მქონეა, იქ მკაცრი მეცნიერული მიდგომისთვის ადაგილი ნაკლებად მოიძებნება.
არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ საზრისობრივი განსაზღვრულობის მქონე კაუზალური ურთიერთმიმართებები გულისხმობს არა მხოლოდ პოზიტიურ, ანუ ბედნიერ პოლუსს ან მხოლოდ ნეგატიურ, ანუ უბედურ პოლუსს (ე.ი. გოლის გამტან, გამარჯვებულ მხარეს ან გოლის გამშვებ, წაგებულ მხარეს), არამედ ნეიტრალურსაც, რომელსაც უბრალოდ უყვარს ფეხბურთის ცქერა, მაგარამ არაა არც ერთი, მოთამაშე გუნდის წევრი ან გულშემატკივარი. ასევე ის პირებიც, რომელნიც მატჩს თვალს ადევნებენ უბრალოდ იმიტომ, რომ ფსონი აქვთ დადებული ე.წ. ტოტალიზატორში და მხოლოდ საკუთარი ფულადი მოგება აღელვებთ. ამ უკანასკნელთა ტვინში, განსხვავებით გოლის გამტან-მოგებულისგან (და მათი გულწრფელი გულშემატკივრებისგან), რომელიც “ბედნიერია” ან გოლის გამშვებ-წაგებულისგან (და მათი გულწრფელი გულშემატკივრებისგან), რომელიც უბედურია, ან სულაც არ გამოიყოფა არავითარი ნივთიერება, არც გამაბედნიერებელი და არც გამაუბედურებელი ან, თუ გამოიყოფა, მაშინ მათეული კვალიფიცირება გოლის გატანის ფაქტისა, ანუ საზრისი სრულიად განსხვავებულია: ა) არნახული სილამაზე გოლისა; ბ) მომგებიანი ბილეთის სწორი პროგნოზირება. ე.ი. გამოდის, რომ ერთი და იგივე მიზეზი, გოლის კარში გატანა, ერთ და იგივე გარემო პირობებში იწვევს არა ერთ, არამედ, სულ მცირე სამ-ოთხგვარ რადიკალურად განსხვავებულ შედეგს. მაშ სადაა აქ მეცნიერული სიმკაცრის მაჩვენებელი? უკეთეს შემთხვევაში, აქ საქმე გვაქვს მონაცემების სტატისტიკურ აღიცხვასთან: თუ სტადიონზე მყოფ 50 000 პირს გამოვკითხავთ, ან “ჩავიხედავთ მათ ტვინებში” დავადგენთ, რომ 20 000 ადამიანს გოლის გატანამ მოუტანა “ბედნიერება”, 20 000 უბედურება, ხოლო 10 000 არაც ერთი და არც მეორე… მაგარამ, საკითხი: რა არის ბედნიერება ამით არ ახსნილა. უფრო მეტიც, თუ საზრისის ცნებას გავაუქმებთ, პოზიტიურ-მეცნიერული იდგომისას იმასაც კი ვერ გავარკვევთ რომელია ამ პირთაგან გოლ-გატანილი, გამარჯვებული გუნდის მხარეს, რომელი — საწინააღმდეგო ბანაკში და რომელი — ნეიტრალური მაყურებელი.
საკითხავია კიდევ ერთი რამ: მაშინ, როცა ამა თუ იმ ენაში დამკვიდრდა სიტყვა — ბედნიერება — განა ჩვენმა წინაპრებმა ის შემოიღეს ტვინში მიმდინარე ქიმიური რეაქციის აღსანიშნად? მათ საერთოდ არაფერი უწყოდნენ არც ქიმიაზე და არც რეაქციაზე. ისინი ხელმძღვანელობდნენ სწორედ საზრისობრივი კონსტრუქტებით. გარდა ამისა, დაუშვათ, რომ სიტყვა ბედნიერება დამკვიდრდა ქიმიური რეაქციის აღსანიშნავად, საკითხავია, როგორ მოახერხეს წინაპრებმა ამ ტრემინისა და გარკვეული ქიმიური რეაქციის იდენტიფიკაცია? იქნებ ეს ქიმიური რეაქცია ბედნიერების კი არა, მაგ., გაოცების რეპრეზენტატორია? და ყველაზე მთავარი: ბედნიერება, აღმაფრენა, ნეტარება… წარმოადგენს საზრისობრივად განსაზღვრულ ცნებას, ხოლო ცნება “ქიმიური რეაქციისა”, მატერიალურად განსაზღვრული, მატერიალური შინაარსის მქონე ცნებაა, რაც მათ იდენტიფიცირების შესაძლებლობას გამორიცხავს. ამდენად, დებულება — “ბედნიერება არის ამა და ამ ნივთიერების ტვინში გამოყოფა” – მიუხედავად მისი “მეცნიერულობისა”, მეცნიერულ გარკვეულობასა და სიზუსტეს მოკლებულია.
გასაკვირია, საიდან მოდის ამხელა კერძომეცნიერული შემეცნებითი ენთუზიაზმი და რწმენა წმინდად მეტაფიზიკური „ფენომენების“ ახსნის მიმართულებით? განა მეცნერულ-პოზიტივისტურმა ჟინიანობამ არ მოისროლა მოუსვლელეთში კლასიკური, ლაიბნიც-ვოლფიანური მეტაფიზიკის ცენტრალური საკითხები, როგორც უსაზრისო, ცალსახად გადაუწყვეტადი, ანუ არამეცნიერული? განა მხოლოდ რაციონალური თეოლოგიის საგანი — ღმერთი, რაციონალური ფსიქოლოგიის საგანი — სული და რაციონალური კოსმოლოგიის საგანი — სამყაროს სასრულობა-უსასრულობაა (რომელსაც მეოცე საუკუნის ასტრო-ფიზიკამ აღუდგინა კოსმოლოგიური ლეგიტიმურობის სტატუსი) მეტაფიზიკური ბუნებისა და მეტი არაფერი? ცხადი, რომ არა და ეს შესანიშნავად აჩვენა ეგზისტენციალურმა ფილოსოფიამ, რომელმაც ისეთი წმინდად ანთროპულ-იმანანეტური მოვლენები, როგორიცაა: სასოწარკვეთა, ძრწოლა, გადაგდებულობა სამყაროში, სინდისის ქენჯნა… სამართლიანად ჩარიცხა იმ მეტაფიზიკურ „ფენომენთა“ ნუსხაში, რომელთა გავლენაც ანთროპოსს იმანენტურად აგრძნობინებს და აკავშირებს რაღაც აბსოლუტურ-მეტაფიზიკურთან? რომელთა ახსნაც ცალსახად, პოზიტივისტურ-სციენტისტურად შეუძლებელია სწორედ იმიტომ, რომ მათი მეტაფიზიკური ბუნება სრულიად საწინააღმდეგოა პოზიტივისტურ-სციენტისტური შემეცნების კომპეტენციაში მყოფი ფიზიკური საგან-მოვლენების ბუნებისაგან. ამ უკანასკნელთა ბუნების ახსნაში არ მონაწილეობს საზრისის ცნება, ანუ მათი სუბიექტურად კვალიფიცირება. ფიზიკური, არაგონითი ფენომენების ბუნება არ საჭიროებს საზრისის ცნების მოშველიებას. აქ, თუ მაინდამაინც საზრისის ცნებაზე მიდგება საქმე, არსებობს ერთი, საყოველთაოდ მიღებულ-გაზიარებული, აკადემიური სტანდარტი შემეცნების საგნისა, შემეცნების მეთოდოლოგიისა და მიღებული ცოდნის კვალიფიცირება-გაზიარებისა.
5.
ჩვენი სტატიის ერთ-ერთ ამოცანას წარმოადგენს ჩვენება იმისა, თუ რას გვაძლევს ანთროპოსის უბედობის ობიექტურობისა და მეტაფიზიკის უმთავრესი საკითხის ურთიერთკავშირი. რატომ (ან რისთვის) არსებობს მაინცდამაინც ეს სამყარო და რატომ არა პირიქით… ამ კითხვაზე მოპოვებული პასუხი გვაძლევს ანთროპოსის ბედნიერების გასაღებს? ამის გასაცნობიერებლად მოკლედ უნდა მოიხაზოს იმ მეტაფიზიკურ მოდელთა კონტურები, რომელნიც ფილოსოფის ისტორიიდან საკმაოდ არის ცნობილი:
1)„არაფრიდან არაფერი წარმოიშობა“, ანუ სამყარო მარადიულად არსებობს, ის არც იწყება და არც მთავრდება. რაც არსებობს არსებობს მხოლოდ სამყაროს შიგან. აბსურდულია კითხვია — რა არსებობს სამყაროს მიღმა? მიღმა გულისხმობს ზღვარს, სამყაროს კი ზღვარი არ გააჩნია, ის უსასრულოა, მარადიულია. თუ დავუშვებდით სამყაროს სასრულობას, მაშინ ის შეიძლებოდა წარმოგვედგინა ღმერთის შექმნილად, მაგრამ ეს საკითხის გადაწევა გამოდის და არა გადაჭრა. მართლაც, ჩვენს წინაშე უკვე წამოიწევს საკითხი — ღმერთმა შექმნა სამყარო, მაგრამ, ვინ შექმნა ღმერთი? ის ან არაფრისგან შექმნილა (რაც ზემოხსენებული პრინციპის თანახმად შეუძლებელია) ან შეუქმნია უფრო ძლიერ ღმერთს და ა.შ. (ეს საკითხის გადაწევაა. ყველაზე დიდი, რაც ამ გზით მიიღწევა „პოლითეისტური იერარქიზმია“). „ტრანსცენდენტური შემოქმედი ღმერთის“ იდეა ელინური გონებისთვის აბსურდულია. როგორც არისტოტელი წარმოგვიდგენს ლოგიკის ძირეულ კანონებს მსჯელობაში უსასრულო რეგრესის პირობითი შეჩერების მექანიზმად, რათა ცოდნის შენობის აგებისთვის საწყისი, საძირკველი მოვიპოვოთ, ასევე ხსენებული “შემოქმედი ღმერთის” იდეა აჩერებს უსასრულო რეგრესს სამყაროს ონტოლოგიური მიზეზის ძიებისას. ღმერთი იგულისხმება სამაყაროს მიზეზად, მაგრამ პირველმიზეზის საკითხი ამით არ წყდება და ჩერდება. არისტოტელის „უძრავი მამოძრავებელი“ იგივე „შეუქმნელი შემოქმედია“. ღმერთი ქმნის და ამოძრავებს ყოველივეს, თუმცა თავად ის არავის შეუქმნია და აუმოძრავებია. საკითხის ამგვარი გადაწყვეტა, რომელიც მიიღო ქრისტიანულმა თეოლოგიამ, ვერაფერი უპირატესობის მქონეა საკითხის იმ გადაწყვეტასთან შედარებით, რომ „არაფრიდან არაფერი წარმოიშობა“, რომ სამყარო თავისთავად არასებობს მარადიულად. არც ერთი მათგანი არ პასუხობს ნათლად იმას, თუ რისთვის არსებობს სამაყარო ან თავისთავად ან ღმერთის ძალით, რატომ მაინცდამაინც არსებობს (ან შეიქმნა) სამყარო და რატომ არა პირიქით?..
2) იუდო-ქრისტიანული ონტოლოგია გვეუბნება, რომ მარადიულად არსებობს არა სამყარო, ანუ შექმნილი (ამოძრავებული), არამედ ღმერთი (შემოქმედი, მამოძრავებელი). ღმერთი არის ერთი და არა მრავალი. ღმერთი არის ყოვლადძლიერი. ყოვლადძლიერება შეუძლებელია მოგვცეს მრავალი ღმერთის პოლითეისტურმა გაერთიანებამ. ყოვლადსიძლიერე იმთავითვე ძევს ერთ ღმერთში და ის ერთი ხელის მოსმით არაფრიდან ქმნის ყველაფერს სამყაროში: ფიზიკურს, ქიმიურს, ბიოლოგიურს, სულიერს თუ გონებრივს: „არაფრიდან ყველაფერი წარმოიშობა“. ასეთია ნება იმ ყოვლადძლიერი ღმერთისა, რომელიც არავის შეუქმნია. ის რომ ვინმეს შეექმნა, მაშინ ის არც ყოვლადძლიერი იქნებოდა და არც ღმ-ერთი, ამ სიტყვის „წმინდა ყოფიერებისეული“ გაგებით. რამდენადაც ღმერთის ჭეშმარიტი გაგება გულისხმობს „წმინდა ყოფიერებას“, ამდენად შეუძლებელია, რომ ის „არ იყოს“ და რაღაც მომენტში შექმნას ვინმემ, ამ შემთხვევაში ის არ იქნებოდა ღმერთი, ღმერთის შექმნილად მოაზრება გულისხმობს არა-ღმერთს. ღმერთი იმის ღმერთია, რომ მარადიულად არსებობს, ხოლო სამყარო მისი ნებით იქმნება დროში, ანუ წარმავალია, არამარადიულია. აქ უმწვავეს ფორმას იძენს უკვე საკითხი იმის თაობაზე, თუ რატომ ინება ღმერთმა სამყაროს შექმნა და არა პირიქით… ამაზე იუდო-ქრისტიანული თეოლოგია მოკლედ გვპასუხობს, რომ „მიუწვდომელია ზრახვანი უფლისანი“. ამდენად, საკითხის „გადაწყვეტის“ პირველი ვარიანტის ბურუსი აქ უბრალოდ ფერს იცვლის — საქმე გვაქვს ღვთიური განზრახვის ამოუხსნელ საიდუმლოსთან, რომელსაც ადამიანის გონება საკუთარი ძალებით ვერ ჩასწვდება.
3) საკვირველია, მაგრამ, თანამედროვე ბუნებისმეტყველების კოსმოლოგია, უფრო ახლოს დგას არა ანტიკურ ფილოსოფიურ-მეტაფიზიკურ მოდელთან, არამედ შუასაუკუნეობრივ თეოლოგიურ-მეტაფიზიკურთან. ამას იმ გაგებით ვაბობთ, რომ ის, რაც აფეთქდა, უკიდურესი სიმკვრივისა, უდიდესი მასისა და უმცირესი მოცულობის ე.წ. „სინგულარობა“ და რომლის გაფართოების შედეგადაც გვევლინება სამყარო, „არარა“ უფროა, ვიდრე „რაიმე“. ამ აფეთქებამდე არ არსებობს ფიზიკური დრო და სივრცე, ანუ ის, რაც აფეთქდა არ არსებობდა დროსა და სივრცეში, მას არ მიეწერებოდა მთელი რიგი კატეგორიალური გარკვეულობებისა, რომელთა შინაარსის დადგენასაც მილიარდობით წლების შემდგომ შეეცდებოდნენ ფილოსოფოსები და მეცნიერები და რომელთა შინაარსიც იცვლებოდა, იცვლება და შეიცვლება მეცნიერული ცოდნის გაფართოების კვალად. ანუ მთავარი მეტაფიზიკური საკითხი აქ იღებს შემდეგ ფორმულირებას — „რატომ, რისთვის აფეთქდა მაინცდამაინც სადღაც თოთხმეტი თუ თხუთმეტი მილიარდი წლის წინ ის, რისი გაფართოების შედეგადაც წარმოიქმნა სამაყარო და არა პირიქით, რატომ არ განაგრძო აფეთქებამდელ მდგომარეობაში ყოფნა კვლავაც, სად იყო მანამ, სანამ აფეთქდებოდა, რამდენჯერ აფეთქებულა, გაფართოებულა და შეკუმშულა, თუ პირველად აფეთქდა მაშინ, როცა დღევანდელი სამყარო შეიქმნა?… ამგვარ კითხვებს, მათი მეტაფიზიკური ბუნების გამო, მეცნიერება არ პასუხობს ან ვერ პასუხობს. ის უშვებს ამგვარ აფეთქებას და უბრალოდ გვიხატავას სავარაუდო სცენარს მოვლენების იმგვარი განვითარებისა, რომელსაც შეეძლო დღევანდელი სამყაროს მსგავსი წარმონაქმნის კონსტრუირება. ანუ ანთროპოსისთვის ყველაზე მტკივნეული საკითხები აქ პასუხგაუცემელია, არადა კამიუს თქმისა არ იყოს, მე სწორედ ეს მაინტერესებს ყველაზე მეტად და არა ის — მზე ბრუნავს დედამიწის გარშემო თუ, პირიქით.
4) კიდევ ერთ ვარიანტად გვესახება „ჰეგელიანური მოდელი“, რომელიც მიიჩნევდა, რომ რელიგიური მსოფლმხედველობა, ღმერთის ადექვატური „მოაზრება“ უმაღლეს საფეხურს აღწევს ქრისტიანობაში, რომ თავად (ჰეგელი) ფილოსოფიურ-მეცნიერულად ახორციელებს „უფლის იმ ზრახვათა“ დემონსტრირებას, რაც რელიგიურადაა წარმოდგენილი ქრისტიანულ თეოლოგიაში. ჰეგელის სისტემა რომ ურთულესი “ნაგებობაა” ამაზე მეტყველებს, მაგ., ბ. რასსელის აღიარება თავის “დასავლური ფილოსოფიის ისტორიაში”: დიდ ფილოსოფოსებად წოდებულთა შორის ჰეგელის ფილოსოფია ყველაზე ურთულესია ჩასაწვდომადო. თუმცა, იქვე დასძენს (სხვა ცინიკურ პასაჟებთან ერთად), რომ მისი სისტემა სრულიად მცდარიაო, რომ მთელი ის ნაკლოვანებანი, რაც ჰეგელის ფილოსოფიას ახასიათებს, მომდინარეობს იქედან, რომ ის ახალგაზრდობაში დიდად იყო გატაცებული მისტიკურ-რელიგიური მსოფლმხედველობითო…
ჩვენ ვითვალისწინებთ იმ საპირისპირო თვალსაზრისთა მრავალფეროვნებას, რაც ჰეგელის ფილოსოფიის თაობაზე არსებობს და ქვემოთ ხაზგასმით აღვნიშნავთ მხოლოდ ჰეგელის ძირითად პოზიტიურ-მეტაფიზიკურ დებულებას. მავანს შესაძლოა სასაცილოდ არ ეყოს ჰეგელის დებულებათა “პოზიტიურობა”, მაგარამ მეტაფიზიკურ საკითხებთან მიმართებაში პოზიტიურობის თამასა არც შეიძლება ავწიოთ ძალზე მაღლა.
ვინც მ. ჰაიდეგერის ნაშრომს, “შესავალი მეტაფიზიკაში”, გაცნობია ეცოდინება, რომ ძირეული მეტაფიზიკური საკითხის — რატომ მაინდამაინც არსებობს ის, რაც არსებობს, და არა პირიქით (რომელის ამგვარად ფორმულირებაც, სხვათა შორის, ლაიბნიცს ეკუთვნის) — ასე “წაღმა-უკუღმა ტრიალი” მართლაც იშვიათია ფილოსოფიის ისტორიაში, მაგრამ ჰეგელზე მეტი, პოზიტიური თვალსაზრისით მას, მე მგონია, რომ არაფერი უთქვამს. თუ ჰაიდეგერი მიდის დასკვნამდე, რომ “ფიუზის”-ი (რომელიც შეცდომით ითარგმნა ლათინურის გავლენით, როგორც ბუნება), ანუ არსებულის ყოფიერება, არ გულისხმობს მხოლოდ არსებობას და, მაშასადამე, ძირეული კითხვა არ მიემართება მხოლოდ არსებულის არსებობას, არამედ მისი არარსებობის შესაძლებლობასაც, ე.ი. არარას-აც ეხება, ჰეგელი აცხადებს, რომ პირველსაწყისი ან ღმერთი, როგორც წმინდა ყოფიერება, რომელსაც თავისთავად არავითარი პრედიკატი, განსაზღვრულობა არ მიეწერება, არის არარა. თუ რაიმეში მართალია ჰაიდეგერი, მართალია არა იმაში, რომ თომა აქვინელმა ან ჰეგელმა “დაივიწყა ყოფიერება” და გააიგივა ის არსებულის მხოლოდ არსებობასთან (დაკარგეს რა თვალთახედვიდან არარას ის უძირო უფსკრული, რომელის თავზეც არსებული უსუსტესი ძაფით ჰკიდია…), არამედ, ალბათ იმაში, რომ იგივე ჰეგელმა თავის ნაშრომებს უწოდა, მაგ., “ლოგიკა” და “ფილოსოფიურ მეცნიერებათა ენციკლოპედია”. ლოგიკა (მართალია დიალექტიკური, მაგრამ მაინც) და მეცნიერება პრინციპულად არ შეიძლება მიემართებოდეს არარას და იხდიდეს მას განსჯისა და შემეცნების საგანად. არარას მოაზრება ან გულისხმობა განსჯის საგანში ლოგიკურად და მეცნიერულად ნონსენსია. სავარაუდოდ, ჰაიდეგერი თავის ბრალდებაში ყოფიერების დავიწყების შესახებ, გულისხმობდა იმას, რომ თუ თქვენ აგებთ ლოგიკასა და მეცნიერებას, მაშინ არარადან რაიმეს ახსნა გამორიცხულია. მათ შორის ძირეული მეტაფიზიკური საკითხის მეცნიერული ახსნაც. ამ კითხვაზე “პასუხი”, შეიძლება უბრალოდ განვიცადოთ და ამ ამოცანას მეცნიერებაზე და ლოგიკაზე უკეთესად თავს ართმევს, მაგ, პოეზია, რომელიც ფილოსოფიის გვერდით ერთი მთის მეორე ტოლ-სწორ მწვერვალად წარმოგვიდგება. რატომ მაინცდამაინც არსებობს არსებული, და არა — პირიქით, ჰაიდეგირის კონტექსტში გულისხმობს: რა “ძაფი” აჩერებს და რისთვის აჩერებს არარას უფსკრულის თავზე არსებულის არსებობას? მაშინ როცა ჰეგელი გვიჩვენებს, თუ როგორ ხდება და რისთვის ხდება “არარა” “რა”. რაოდენ ზედმეტი და აბსურდულიც არ უნდა იყოს ჰეგელის პრეტენზია “მეცნიერულ-ენციკლოპედიურ” ცოდნაზე, ის მაინც იძლევა პასუხს კითხვაზე — რისთვის? რატომ? და ალბათ, ეს პასუხი ყველაზე “პოზიტიურია” ფილოსოფიისა და მსოფლმხედველობის ისტორიაში.
ჰეგელის პოზიტიური პასუხი ასეთია — ღმერთმა, აბსოლუტურმა გონმა, სამყარო შექმნა იმიტომ, რომ შეემეცნებინა საკუთარი თავი.
ამ პასუხის მოცემის პარალელურად, ის აკრიტიკებდა, იმ დროისთვის ორ ყველაზე პოპულარულ თეორიას — ემანაციისა და ევოლუციის თეორიებს. ორივე მათგანი, ჰეგელის აზრით, ცდილობს უპასუხოს კითხვას — როგორ? და არა კითხვას — რისთვის? რა მიზნით? განსხვავება მათ შორის იმაშია, რომ ემანაციის თეორია მდაბალ საფეხურზე მდგომ არასებულებს წარმოგვიდგენს როგორც უფრო მაღალი საფეხურებიდან “ჩამო”-მდინარეს, ხოლო ევოლუციის თეორია, პირიქით — განვითარების მდაბალ საფეხურთაგან უფრო განვითარებულისკენ “ზე”-მიმდინარეს. რაოდენ მართალია ეს თეორიები მიმართებაში კითხვასთან — როგორ? და რა ხარვეზებს შეიცავენ ისინი ამ თვალსაზრისით, ეს ცალკე საკითხია, მაგრამ, უმთავრესი, ჰეგელისთვის არის ის, რომ ისინი არ პასუხობენ კითხვას — რისთვის? კი ბატონო, მეტ-ნაკლებად გაგვაგებინეთ, თუ როგორ ხდება ამა თუ იმ არსებულთა წარმოშობა, მაგრამ რა საჭიროა ყოველივე ეს, ერთი და იგივეს მილიონობით წლების განმავლობაში წაღმა-უკუღმა ტრიალი — წარმოშობა ნაირნაირი ორგანული და არაორგანული ფორმებისა, მათი ზრდა, ხრწნა, კვდომა, აფეთქება?… აი ამ კითხვებზე, ჰეგელის აზრით, ეს თეორიები ვერ იძლევიან პოზიტიურ პასუხს.
რაც შეეხება ჰეგელს, მისი აზრით, უეჭველია, გასხვავებით მაშინდელი მოდური მატერიალისტებისგან, რომ ფიზიკურ სამყაროს თავისი არსებობის საფუძველი არ გააჩნია თავის თავში, რომ ამ სამყაროში ყოველივე ფიზიკური არის დროებითი და წარმავალი და, რომ მხოლოდ აზრი, იდეა არის მარადიული, ნამდვილი. ყველაფერი დროებითი, მოჩვენებითი თანდათანობით ამდიდრებს სამი გონითი მოცემულობის — ჭვრეტის (ხელოვნების), წარმოდგენის (რელიგიის) და შემეცნების (ფილოსოფიის) — შინაარსს. აბსოლუტური გონი “თავის სხვაში” — სამყაროში, ისტორიაში და ა.შ. — ამ სამი საფეხურის გავლით, ანუ ხელოვნების (მაგ., ანტიკური ტრაგედიისა და ეპოსის სახით), რელიგიის (მაგ., ქრისტიანობის) და ფილოსოფიის ზეაღმავლი გადალახვით “ცბიერად” აღწევს საკუთარი თავის სრულ თვისებრივ შემეცნებას. ამაში მდგომარეობს, ჰეგელის მიხედვით, სამყაროსა და მასში ინერტულ-არაორგანულის, ორგანულ-სულიერის თუ ანთროპულ-გონითის არსებობის საზრისი. ყოფიერება არის მთლიანობა, მხოლოდ ეს მთლიანობა, უზოგადესობა ანუ აბსოლუტი არის ნამდვილი. მისი არსება მდგომარეობს ხორცშესხმაში, ე.ი. “წმინდა არსებობიდან” “ინდივიდუალურ არსებობად” რეალიზაციაში. ყოველი ინდივიდუალური არის კერძო, ანუ არაჭეშმარიტი, გადასალახავი. ეს გადალახვა კერძოობისა, იგივე ფილოსოფიის ისტორიაში, თანდათანობით ავსებს აბსოლუტური გონის შინაარსს და დასრულებულ თვითშემეცნებას აღწევს ჰეგელის ფილოსოფიაში.
შეიძლება მავანს გაუკვირდეს, მაგრამ, არ შემიძლია აქვე არ ვახსენო პასკალის სახელი, რომელიც სრულიად განსხვავებული სტილის მოაზროვნეა ვიდრე ჰეგელი, თუმცა მისი “აზრების” არა ერთი ფრაგმენტი (მაგ., 57-ე, 367-ე, 369-ე,371-ე, 372-ე და სხვა) გვიჩვენებს ჰეგელის მსგავს მსოფლაღქმით სურათს, იმიტომ, რომ ორივე ქრისტიანული მეტაფიზიკის “ჰაერით სუნთქავს”. განსხვავება მხოლოდ იმაშია, რომ პასკალი შეუძლებლად მიიჩნევს ადამიანური გონების მიერ “ღვთის ზრახვათა” წვდომას, მაშინ, როცა ჰეგელთან ღმერთი სწორედ რომ ამ უკანასკნელის საშუალებით, “ცბიერად”, თანდათანობით წვდება თავის პრედიკაციულ გარკვეულობებს. ხაზგასასმელია ისიც, რომ პასკალი ცალკეულ ინდივიდთა გარდუვალ უბედურებისთვის განწირულობას მიაწერს სწორედ ამ უმთავრესის — “ღვთის ზრახვათა”, არსებობის საზრისის — შემეცნების შეუძლებლობას. თუმცა, ჰეგელის შემთხვევაში, რომელსაც სწამს გონის და გასცა პასუხი ძირეულ მეტაფიზიკურ საკითხებს, ცალკეული ინდივიდი მაინც უბედურია ამქვეყნად. მიუხედავად ამისა, ორივეს მიაჩნია, რომ ბედნიერება მთლიანობაშია, ღვთაებრივთან ინდივიდუალურის დაბრუნება-გაერთიანებაშია. პასკალი 367-ე ფრაგმენტში პირდაპირ აცხადებს, რომ “ბედნიერება არც ჩვენშია და არც ჩვენს გარეთ; ის ღმერთშია”…
მაშასადამე, არისტოტელისეული დებულება, რომ ბენიერება შემეცნებას მოაქვს არ მართლდება, თუ შემეცნებაში ვდებთ ვიწრო, ანთროპოლოგიურ-ეპისტემოლოგიურ შინაარსს. ჰეგელს მიხედვით, ეს დებულება მართლდება იმ შემთხვევაში, თუ შემეცნებას გავიგებთ თეო-ონტოლოგიური შინაარსით. შემეცნება ამ აზრით წარმოგვიდგება არა კერძომეცნიერულ ეპისტემედ, არამედ ღვთაებრივ შესაქმე-თვითშემეცნებად.
რაც შეეხება იგივე პასკალისეულ ღვთაებრივთან დაბრუნებით, გა-ერთ-მთლიანებით მოპოვებულ მარადიულ ნეტარებას, ბედნიერებას ამის მიღწევა ხელეწიფება მხოლოდ პიროვნებას. თუ რა შინაარსს ვდებთ პიროვნების ცნებაში, წარმოდგენილია ჩვენი წინამორბედი სტატიების ციკლში.
abstract
Our main purpose in this article is emphasizing objective factors, that are independent from Anthropos, which cause his unhappiness. We also tried to demonstrate how determination of the essence of happiness is connected to the issues of philosophy of morale, social philosophy and above all, to the fundamental metaphysical issue – why exists exactly what exists and not on the contrary? It seemed that Anthropos is an unhappy creature because he can not answer such questions. The course of our thinking led us to the understanding that, despite “resolving” ethical, social or metaphysical issues, determination of the essence of happiness still remains a problem. Even the very existence of happiness is the matter of dispute. Despite all the diligence by certain sciences (sociological, economical, neurosurgical, etc), who started to study the phenomenon of happiness from the beginning of the 20th century (they even tried to invent “hedonometer”), not a shed of light has been cast on this issue yet. Moreover, they quite dogmatically established that: 1. Happiness exists; and 2. It is stipulated by not only one, but multiple factors (like money, social welfare, chemical substances generated in human brain, etc). These scientific studies caused even more vagueness around this matter and some scientists finally realized this. The “Easterlin Paradox” would be a sufficient example to that end. We believe that most distinct answer to the fundamental metaphysical question is given by Hegel, that provides the following results about the issue of happiness: 1. The god (absolute idea) created the universe with the purpose of self-cognition; 2. The absolute mind, “cunningly” moves towards its purpose of self-cognition through particular individuals, such as Anaximander, Parmenides, Heraclitus, Plato, etc. It’s impossible for the “subjective mind” to achieve happiness separately only because, the “subjective mind” is used by someone, it is the means, the method, not the objective. 3. Happiness is in wholeness, entirety. Happiness cannot exist fragmentally, disassembled. Thus, happiness is in the divine, in the absolute..; 4. Therefore, happiness exists, but not in this world, where everything in space and time moves towards fragmentation and separation. This fragmentation is a fact and it is proved by the Rule of Entropy; 5. Approximately similar formulation of the essence of happiness, considering absolute, whole versus separate, particular happiness, is favored by other scientists, such as Pascal. Those familiar with our previous articles, should remember that Anthropos is a four-strata entity. 1. Empirical subject-object, i.e animal. 2. Rational subject-object, i.e human being. 3. Individual, i.e creatively thinking person and 4. Person whose conscious mind acts can govern all the acts and processes in all the strata of anthropic existence. If we recall the definition of each stratum, it will be clear that, based on Hegelian interpretation, only the person is able to achieve happiness.