(კრებულიდან – “ფილოსოფიური ძიებანი” N-26, 2022 წ.)
“Ansinus buridani inter duo prata”
“ბურიდანის ვირის” პარადოქსი ერთ-ერთია იმ პარადოქსთა შორის, რომელიც ფილოსოფიის ისტორიაში ცნობილია ძენონიდან მოყოლებული. ეს კონკრეტული პარადოქსი, რომელიც მიეწერება სორბონის უნივერსიტეტის ერთ-ერთ შუა საუკუნეებში მოღვაწე რექტორს — ჟან ბურიდანს, მის ნაშრომებში არაა მოცემული და ჩამოყალიბებული. არსებობს ვარაუდი, რომ იგი მას ზეპირად იყენებდა თავის ლექციებზე და ეს გრძელდებოდა იმდენად დიდხანს, რომ გაბეზრებულმა მსმენელებმა ამ პარადოქსს ბურიდანის სახელი საუკუნოდ მიაწებეს. რამდენადაც ფილოსოფიურ პრობლემათა ცალსახა ჩამოყალიბება ურთულესია იმ შემთხვევებშიც კი, როცა ხელთ გვაქვს პირველწყარო დედანში, ამდენად გაცილებით რთული ვითარება იქმნება მაშინ, როცა საქმე გვაქვს ზეპირ გადმოცემასთან, ერთგვარ ფილოსოფიურ თქმულებასთან. ამ დროს წარმოიშობა მრავალსახა ინტერპრეტაციები და პრობლემის ისტორია ბობოქარ ოკეანედ გადაიქცევა. ამ პარადოქსს შეხებიან არა მხოლოდ ფილოსოფოსები, მაგალითად ლაიბნიცი (რომელიც თავისუფლების პრობლემასთან დაკავშირებით აგრძელებს ჰობსისა და სპინოზას ხაზსს), არამედ ისეთი ინტელექტუალი პოეტიც, როგორიც იყო დიდი დანტე ალეგიერი. ჩვენი სტატიის მიზანი არაა ფილოსოფიის ისტორიული ხასიათისა, რის გამოც ჩვენ აქ არ შევუდგებით ამ პარადოქსისს ისტორიულ-არქეოლოგიური დეტალების კვლევა-ძიებას. ჩვენთვის მთავარი იქნება იმ ძირითადი ინერპრეტაციების ფონზე, რომელიც ფილოსოფიის ისტორიაში არსებობს, ჩვენეული პოზიციის დაფიქსირება.
. . . .
ამ პარადოქსისს პირვანდელ ვერსიას ვხვდებით ჯერ კიდევ არისტოტელის თხზულებაში — “ზეცის შესახებ”, სადაც დიდი სტაგირელი აკრიტიკებს სოფისტურ დებულებას იმის თაობაზე, რომ თითქოს დედამიწას არ შეუძლია ბრუნვა ან, უფრო ზუსტად გადადგილება, იმიტომ, რომ ის არის წრისებური და გარეშე ძალები მის ყველა წერტილზე სრულიად თანაბრად მოქმედებს. ყველა მხრიდან ძალის ერთნაირი ზემოქმედება იწვევს მის უძრაობას. არისტოტელი ამ დებულებას აშარჟებს სწორედ იმით, რაც ჩამოყალიბებულია ე.წ. “ბურიდანის ვირის” პარადოქსში. თუ სოფისტები მართალნი არიან, ამბობს არისტოტელი, მაშინ მშიერ-მწყურვალი კაცი, რომელსაც დააყენებენ თანაბარი დაშორებით სასმელ-საჭმელის წინაშე, უნდა მოკვდეს უძრაობასა და ყოყმანში, რამეთუ თანაბრად დაშორებული სასმელი და საჭმელი მასზე სწორედ ერთნაირი ძალით მოქმედებს, რის გამოც ის ვერ მოახერხებს მოძრაობას.
საგულისხმოა, რომ არისტოტელთან ეს პარადოქსი არ გამოიყენება რაიმე მენტალურ-იმანენტური საკითხების, მაგ., ნების თავისუფლების პრობლემის რაიმენაირი ახსნისთვის. ის მას იყენებს წმინდა საბუნებისმეტყველო პრობლემის ნათელსაყოფად და მას (ამ პარადოქსს) ეკისრება მხოლოდ ანალოგიის როლი.
რაც შეეხება თავად ჟან ბურიდანს და ამ პარადოქსის ზეპირმეტყველ გამოყენებას მის ლექციებში, გააჩნია ორი, ალბათ სრულიად საპირისპირო ინტერპრეტაცია და ამიტომაც დარჩა ის სორბონელი რექტორის შემდგომ პარადოქსად (პარადოქსი ხომ ორი ურთიერთსაპირისპირო თვალსაზრისის თანაბარ დასაბუთებითობასაც გულისხმობს) და არა მხოლოდ ანალოგიად. პირველი ინტერპრეტაციის თანახმად, ამ პარადოქსის ლექციებზე ჩამოყალიბებით, ბურიდანი ასაბუთებდა ინდეტერმინიზმს — თეორიულად ვირმა შეიძლება უსასრულოდ იყოყმანოს, რამეთუ ერთი ზვინი არაფრითაა უკეთესი მეორეზე, და საბოლოოდ, ადრე თუ გვიან ის მოკვდება შიმშილით, მაგრამ რეალურ ყოფა-ცხოვრებაში ასე რომ ხდებოდეს, მაშინ მთელი აზია მოფენილი იქნებოდა ვირის ლეშით, ამბობდა ის. ცხადია, რომ რეალურად არცერთი ვირი არ იკლავს თავს შიმშილით, უფრო ზუსტად, არ ირჩევს შიმშილით თვითმკვლელობის გზას (თუმცაღა თვითმკვლელობაც არჩევანია და თავისუფლების არსებობას გულისხმობს), ის ყოველგვარი ყოყმანის გარეშე მოსძოვს ჯერ ერთი რომელიმე ზვინიდან და მერე მეორესაც მიადგება. ე.ი. არსებობს თავისუფლება.
მეორე ვარიანტი ინტერპრეტაციისა სრულიად საპირისპიროს ამტკიცებს (ლაიბნიცი სწორედ ამ ვერსიას იზიარებდა) და მას მივყავართ დეტერმინიზმამდე. რეალურ ყოფა-ცხოვრებაში ვირი არ კვდება შიმშილით იმიტომ, რომ შეუძლებელია ბსოლუტურად იდენტური პარამეტრების მქონე ორი ზვინის (მისი ტერმინოლოგიით რომ ვთქვათ, ორი იდენტური მონადა-სუბსტანციის) არსებობა და მათგან აბსოლუტურად თნაბარი მანძილით დაშორებულობა. ეს შესაძლებელია მხოლოდ თეორიული დაშვების შემთხვევაში, რის გამოც ერთი შესაძლო ვარიანტის არსებობაც კი (თუნდაც თეორიულ დონეზე), როცა სამოქმედო არე აბსოლუტურად განსაზღვრულია, აუცილებლად კლავს ვირს, რაც მთლიანად ანგრევს ინდეტერმინიზმს და, მაშასადამე ნების თავისუფლება უარყოფილია. ნების თავისუფლება, ამ ტერმინების აბსოლუტური გაგებით, გააჩნია მხოლოდ ღმერთს და ისიც სწორედ იმის საფუძველზე, რომ არ არსებობს ორი აბსოლუტურად იდენტური მონადა, ამ შემთხვევაში, ორი აბსოლუტურად ერთნარი სამყარო. რამდენადაც ყველა შესაძლო სამყარო განსხვავებულია, ღმერთი თავისუფლად ირჩევს მათგან საუკეთესოს და ე.ი. ჩვენი სამყარო საუკეთესოა ყველა შესაძლოთა შორის.
რაც შეეხება მოკვდავ ადამიანს, ის აბსოლუტურად თავისუფალი არასოდესაა. შეიძლება ვისაუბროთ მხოლოდ თავისუფლების ხარისხებზე — მას გააჩნია გარკვეული რაოდენობის (ეს რაოდენობანი მისი გონებრივი თვალსაწიერის სიფართოვეზეა დამოკიდებული — დიდი გონით გაქანების ადამიანს უფრო მეტი შესაძლო ალტერნატივის დანახვა ძალუძს და არჩევანიც მეტი აქვს) ალტერნატივები მოქმედებისა და ის შეგნებულად, აწონ-დაწონილად ირჩევს საუკეთესოს. ეს ალტერნატივები ყოველთვის განსაზღვრულია გარკვეული პირობებით (ობიექტურით) და მოტივებით (სუბიექტურით). სხვაგავარ ვითარებას გამორიცხულია ადგილი ჰქონდეს წუთისოფლურ ყოფაში. სხვათა შორის, საქმის ამგვარი ვითარება დადგინდა კვანტური მექანიკის შექმნით, სადაც ძალაშია ე.წ. ალბათობის თეორია, რომლიც ნაწილაკზე იმპულსური ზემოქმედებით წარმოშობილ არაცალსახად განსაზღვრული მოძრაობის რამდენიმე შესაძლო მარშრუტის პირობებს აღიცხავს და იმის ალბათობას ითვლის თუ რომელი მაშრუტით გადადგილებაა უფრო მეტად შესაძლებელი. ნაწილაკი შეიძლება ამოძრავდეს მაგ., A,B,C, ან D წერტილის მიმართულებით (ესაა ყველა შესაძლო ვარიანტი), მაგრამ რომლისკენაა მოძრაობა უფრო საალბათო? აი ამაზე გვცემს პასუხს ალბათობის თეორია. ეს, მიკრო დონეზე დამკვიდრებული საქმის ვითარება, გვაგონებს ზემოხსენებულ პოზიციას, რომლის თანახმადაც მოქმედების აქტორი თავისუფალია იმ გაგებით, რომ ის ირჩევს ქმედების რამდენიმე შესაძლო ვარიანტიდან რომელიმეს. თუ რომელს აირჩევს ის, ეს დამოკიდებულია მისეულ გათვლაზე აწონ- დაწონვაზე, გარკვეული ფაქტორების გათვალისწინებაზე, მოტივაციაზე.
. . . .
აქვე უნდა დავსძინოთ, რომ არსებობს განსხვავება ნებისა და არჩევანის თავისუფლებას შორის. მართალია, ორივე მათგანი გულისხმობს თავისუფლებას, ოღონდ განსხვავებული სტატუსით — აბსოლუტურით და ფარდობითით. ნების თავისუფლება აბსოლუტურია იმ გაგებით, რომ ის ემყარება მხოლოდ ნების კარნახს, ნებას “თავისთავად” (ამასთან დაკავშირებით იხილეთ ჩვენი სტატია “ნება და ადამიანის ყოფიერების მთლიანობა”). ამას ჯერ კიდევ ბერნარდ კლერვოელი აღნიშნავდა ხაზგასმით. მართალია, ნება თანამშროლობს აზროვნებასთან, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ნება ყოველთვის აზროვნების კარნახით იღებს გადაწყვეტილებას. ნება ხშირად წარმართავს მოქმედებას აზროვნების საწინააღმდეგოდაც კი, ან სრულიად არაორდინალური მიმართულებით, ისეთით, რომელსაც არცერთი ალტერნატივა არ ითვალისწინებდა — არც უკეთესი და არც უარესი.
რაც შეეხება არჩევანის ფარდობით თავისუფლებას, ის გულისხმობს რაიმე ნებისგარეშე ინსტანციასთან თანამშროლობით მოქმედების წარმართვას, იქნება ეს ფიზიკური შესაძლებლობები — სიმაღლე, მოქნილობა, ამტანობა, ძალმოსილება…, რაციონალური გაანგარიშება, პრაგმატული გათვლა, პირადი გამოცდილება — საყოფაცხოვრებო, სამხედრო, სასულიერო…, და ა.შ. ცხადია, რომ მას, რასთანაც თანამშროლობს ნება, გააჩნია თავისი საზღვრები, ზღვარდებულობა და, ამდენად, მისი “თვალსაწიერიც” განსასზღვრული რაოდენობის ალტერნატივას გვთავაზობს მოქმედებისთვის. ამ შემთხვევაში უნდა ვილაპარაკოთ სწორედ არჩევანის თავისუფლებაზე. ღმერთთან მიმართებაში, ლაიბნიცისეულ კონტექსტში, საქმე ეხება ნების თავისუფლებას, ხოლო ადამიანთან მიმართებაში — არჩევანის თავისუფლებას.
. . . .
თავისუფლება, ნება, მოქმედება და ყოყმანი, აუცილებლობა, შესაძლებლობა, აბსოლუტური იდენტობა და თანაბრობა, უკეთესი და უარესი … აი ცნებები, რომელთა წინაშეც გვაყენებს ეს პარადოქსი. პრობლემები და ურთიერთმიმართებებები, რომელთაც ეს ცნებები განაპირობებენ, წარმოშობენ განაზრებებს და მათ შევყავართ ანთროპოსის იმ წერტილის შესახებ ცოდნაში, ნებელობით-ზნეობრივი ინსტანცია რომ ჰქვია და რომელიც სიღრმისეულად ახდენს ანთროპოსის იმანენტური თავისუფლების დემონსტრირებას, თავისუფლებისა, რომლითაც ის დაწყევლილია.
ამ ინსტანციას, ამ იმანანტურ თავისუფლებას, თუკი მის არსებობას აღიარებენ ამა თუ იმ დისციპლინის წარმომადგენლები (მაგ., ფსიქოლოგია, სამართალი, რელიგიათმცოდნეობა, ეთიკა …) განაზრების საგნად იხდის ფილოსოფიური ანთროპოლოგიაც. ამ უკანასკნელს შემეცნებითი ხედვის მიმართვის განსხვავებული (პოზიტივისტური, რელიგიური-მისტიური, შემოქმედებით-ესთეტიური…) პერსპექტივები გააჩნია. მათ შორის ერთ-ერთმა პერსპექტივამ მზერა შეიძლება მიმართოს შემდეგნაირადაც: 1. უნდა განახორციელოს ზემოჩამოთვლილი ცნებების კონცეპტუალური ანალიზი და 2. განაზრების შედეგები მიუყენოს ანთროპოსის მისეულ სურათს.
ამით ჩვენ დავინახავდით ანთროპოსის მიმართებას ამ ცნებებით მოხაზულ იმ რეალობასთან, რომელიც ანთროპოსის იმანენტურობაშია დაფლულ-დავანებული იმატერიალური, სულიერ-გონითი მოცემულობის ფორმით და მუდამ ხორცშესმას ესწრაფვის. შეისხამს თუ არა ის ხორცს სასურველი ფორმით ეს ცალკე საკითხია, მაგრამ თვით ეს სწრაფვა უკვე მანიშნებელია თავისუფლებისა.
ხსენებული განაზრება გულისხმობს კითხვათა უზარმაზარ რიგს, მაგ., — რას ნიშნავს ანთროპოსისთვის თავისუფლება?, აღიარებს ის მას?, რამდენად ფასეულია ის მისთვის?, როგორ წარმართავს ის თავის ქმედებებს როგორც თავისუფალი არასება — სიკეთისკენ თუ ბოროტებისკენ?, თავისუფლება ტვირთია მისთვის თუ, პირიქით, აღმაფრენისა და შვების მომგვრელი?…
ცხადია, ამგვარი რაკურსით მიმართული მზერის არეში მოხვედრილი სინამდვილის სრული შემეცნებითი მოცვა ერთი სტატიის ფარგლებში შეუძლებელია და ამის პრეტენზია არც გვაქვს. ჩვენი ამოცანა მოკრძალებული მონახაზის წარმოდგენა იქნება.
. . . .
ჩვენს მიერ წინამორბედ სტატიებში წარმოდგენილი სურათი ანთროპოსისა შემდეგნაირია. ანთროპოსი არ არის რაღაც ერთ განზომილებიანი არსება. ერთგანზომილებიანად შეიძლება მავანმა წარმოიდგინოს ადამიანი და არა ანთროპოსი. ადამიანი ჩვენეულ ანთროპოლოგიურ სურათში ანთროპოსის მხოლოდ ერთ-ერთი პლასტია და ჩვენ მას მოვიხსენიებდით ხოლმე “რაციონალური სუბიექტ-ობიექტისა” ან “საკუთრივ ადამიანის” ტერმინებით. ეს უკანასკნელი ეპიფენომენალური, წარმოებული, მეორეული მოცემულობაა. ანუ ანთროპოსი შეიძლება იქცეს “საკუთრივ ადამიანადაც” თუ ის მოხვდება სათანადო სოციო-კულტურულ გარემოში და გაივლის შესაბამის აღრზდა-განმანათლებლობით წვრთნას, შეითვისებს სოციო-კულტურულ ნორმებს, ადათ-წესებს და ა.შ.
პირველადი, ფუნდამენტური, იმთავითვე მოცემული პლასტი ანთროპოსისა არის ის, რასაც ჩვენ მოვიხსენიებთ ხოლმე “ემპირიულ სუბიექტ-ობიექტად” ან “ცხოველად”. ესაა წმინდად ბუნებრივ-ვიტალური ონტო-მოცემულობა, რომელიც მოქმედებს ინსტინქტების კარნახით და “საკუთრივ ადამიანისგან” განსხვავებით ამ ქმედებებისას ენდობა არა ლოგიკასა და ექსპერიმენტს, არამედ ემპირიულ-საღიაზრისეული ტიპის “გრძნობად ცოდნას”. გამომდინარე აქედან, მას შეიძლება ვუწოდოთ “გულუბრყვილო რეალისტიც”.
შემდგომ პლასტად ჩვენ წარმოგვიდგება ე.წ. “ინდივიდუალი”. ეს ტერმინი არ უნდა ავურიოთ “ინდივიდში” რომელიც ბიოლოგიური ასოციაციების გამომწვევია და მიეყენება “ცხოველს”. “ინდივიდუალში” ჩვენ ვგულისხმობთ შემოქმედებითი მუხტის მატარებელ ანთროპოტიპს, რომელსაც თავისი კულტურშემოქმედებითი მოღვაწეობით შემოაქვს სიახლე ყველა შესაძლო სფერეოში და ზოგადად სამყაროში.
და ბოლო, დამაგვირგვინებელ, ანთროპოსის ამაღლებულ პლასტად წარმოვიდგენთ “პიროვნებას”, რომელიც, თუ რეალიზდა, დემონსტრირდება ანთროპოსის იმანენტურ ცენტრად და მაშინ მის გაცნობიერებულ მართვას (და ესაა სწორედ ანთროპული თავისუფლების კულმინაცია, არსება) შეიძლება დაექვემდებაროს ყველა სხვა პლასტში მიმდინარე პროცესები — გრძნობები, მისწრაფებები, აფექტები, სურვილები, გათვლა-განგარიშებები, შემოქმედებითი ფანტაზიები და იმპულსები…
. . . .
მაშ ასე, ისმება კითხვა: არსებობს ანთროპოსისთვის თავისუფლება? ეს კითხვა დამცინავად ჟღერს იმ შემთხვევაში, თუ გავითვალისწინებთ, რომ არც ერთი ჩვენგანი არ იბადება ამ ქვეყნად თავისი ნებით (თავისი ნებით ამქვეყნად განკაცდა მხოლოდ მამა ღმერთი ძე ღვთისას, იესოს სახით და მხოლოდ ისაა აბსოლუტურად თავისუფალი თეო-ანთროპოსი. ამასთან აკავშირებით იხილეთ ჩვენი სტატია — “აბსოლუტური თავისუფლება და თეო-ანთროპოსი”). და მაინც, ამ გაგებით აბსოლუტურის მოდუსით არა, მაგრამ, თავისუფლება ცხადია ჩვენთვისაც, არსებობს, აბა რისი მოპოვება-დამკვიდრებისთვის იბრძვიან ერები, ეროვნული გმირები, პიროვნებები, ორგანიზაციები, პარტიები… სხვა საკითხია თავისუფლების რა ფორმით არსებობას აღიარებენ ეს უკანასკნელნი, ან, როგორ არსებობს თავისუფლება ანთროპოსის წარმოდგენაში ან კონცეპტურაში? ან, რაგვარად მოქმედებს ის თავისუფლების ეგიდით? კეთილქმედებას ესწრაფვის ის როგორც თავისუფალი არსება თუ ბოროტქმედებას?…
ერთი რამ თავიდანვე უნდა ვთქვათ; რამდენადაც ანთროპოსის ჩვენეული სურათი რამდენიმე პლასტიანია, ამდენად ზემოჩამოთვლილ კითხვებსაც განსხვავებულად, იმ ინსტანციის გადმოსახედიდან — ცხოველი, საკუთრივ ადამიანი, ინდივიდუალი, პიროვ-ნება — გაეცემა პასუხი, კონკრეტულად რომელთანაც გვექნება შეკითხვითი მიმართება. მაშასადამე, თავიდანვე ვთანხმდებით, რომ თავისუფლებაზე შეიძლება ვისაუბროთ აბსოლუტურის (თეო-ანთროპოსთან მიმართებაში) და ფარდობითის (ანთროპოსთან მიმართებაში) აზრ-გაგებით. ასევე იმაზე, რომ არ არსებობს თავისუფლება შეზღუდვების, დეტერმინანტების სრული გაუქმების პირობებში (ამასთან დაკავშირებით იხილეთ ჩვენი სტატია “ნება და ადამიანური ყოფიერების მთლიანობა”); თვისუფლება შეზღუდვის გადალახვას, მასთან ჭიდილს გულისხმობს და არა მის გაუქმებას, სახეზე არყოფნას.
. . . .
ცხოველი შეიძლება მეტნაკლებად აცნობიერებდეს ან ვერ აცნობიერებდეს თავისუფლების არასებობას (გარე დამკვირვებლისთვის ამის გაგება უშუალოდ გამორიცხულია), მაგარამ თავისუფლების არსებობა არაპირდაპირ მაინც მკაფიოდ მოსჩანს უკვე ისეთ ფუნდამენტურ ბიოლოგიურ ინსტიქტთან შეხებისას, როგორიცაა მაგ., გამრავლების ინსტიქტი. მგელს ხროვაში შეიძლება არ მიეცეს მდედრთან სქესობრივი კონტაქტის თავისუფლად დაკმაყოფილების ნება. მაგრამ, ჯერ ერთი, ეს არ გამორიცხავს თავისუფლების არსებობას და მეორე, რომ ამ კონკრეტული მგლის ლტოლვის განხორციელება შეუძებელია. სხვა საქმეა, რომ მას მოუწევს სერიოზული ჯახი ოჯახის ლიდერ ხვადთან. ის შეიძლება მოკვდეს ამ ჯახში და მაშინ ყველაფერთან ერთად მისთვის ხაზი გადასმება თავისუფლებასაც (თუმცა, ეს მაინც იქნება თავისუფლებისთვის ბრძოლაში დაცემა, რაც თავისუფლების აღიარებას გულისხმობს). ხოლო თუ გაიმარჯვა, მაშინ მისი ლტოლვა რეალიზდება და თავისუფლებაც იმწამსვე იჩენს თავს როგორც ონტო მოცემულობა.
ცხადია, დეტერმინისტი შემოგვედავება და გვეტყვის, რომ მგელი იმთავითვე მონაა საკუთრი ინსტიქტისა, რომ იგი შებოჭილია მძუნაობის მარწუხებით და ამდენად, მისი მოქმედებანიც დეტერმინირებულია. კი, მაგრამ, ნუთუ სიცოცხლეზე უარის თქმა, რისი გულისთვისაც არ უნდა მოხდეს ეს, არ გულისხმობს კიდევ უფრო ფუნდამენტური ინსტიქტით შებოჭილობის გადალახვას? თვითშენარჩუნების ინსტიქტზე მაღლა დადგომა ხომ თავისუფლების არსებობის ყველაზე მტკიცე ბიოლოგიური დასტურია?
გარდა ამისა, როცა ჩვენი მსჯელობა ეხება ბიოლოგიურ არსებას, ცხოველს, ცხადია, რომ საერთოდ უადგილოა მის გასაგონად ისეთი ცნებების გამოყენება, როგორიცაა არა მხოლოდ “სიყვარული”, “თავისუფლება”, “თავგანწირვა”, არამედ, თვით “გამრავლების, ან გვარის შენარჩუნების ინსტიქტი” და “თვითშენარჩუნების ინსტიქტი”. ცხოველურ დონეზე ეს უკანასკნელნი წარმოადგენენ მხოლოდ ვერბალურ-აკუსტიკურ ჟღერადობას, ხმაურს და სრულიად დაცლილნი არიან საზრისობრივი შინაარსისგან. როცა ამ ტერმინებს ვიყენებთ ცხოველის ქმედებების აღწერისას, ჩვენ უნებლიედ ვეწევით სიტუაციის ანთროპიზირებას, ჩვენ სხვა ენა გარდა ანთროპულისა არ გაგვაჩნია. ისე კი, ყველაფერი ეს, ინსტიქტების ჩათვლით, ამ შემთხვევაში, ანუ ცხოველის გადმოსახედიდან წარმოებული მსჯელობისას, წარმოგვიდგებიან “მოქმედების პირობებად” სხვა ბიო-ფსიქიურ და ფიზიკო-ქიმიურ პირობათა გვერდით. ე.ი. ცხოველი, თავის წმინდა პლასტობრივ-იზოლირებულ მდგომარეობაში, მოქმედებებს ახორციელებს გარკვეულ პირობათა კარნახით. ამ პირობათა თავმოყრით გასაგნებული არეალი მოქმედებისა გულისხმობს უსასრულოდ მრავალ ვარიაციას. ბიო-ფსიქიური და ფიზიკო-ქიმიური პირობები უამრავნაირად შეიძლება კომბინირდეს და, შესაბამისად, ცხოველის, ანუ მოქმედების აქტორის (რომელიც თავადაც ერთ-ერთი, მაგრამ უმთავრესი პირობაა მოქმედებისა. აქტორის გარეშე პირობათა კომბინაცია, მოქმედების კონკრეტული არე სართოდ აზრდაკარგული რამაა. ამ შემთხვევაში სახეზე გვაქვს პირობათა ქაოსი) ქმედებაც სხვადასხვანაირი, არასტანდარტული შეიძლება იყოს. ყოველ შემთხვევაში, გამონაკლის შემთხვევებს ყოველთვის ექნება ადგილი. ზოგი მგელი იბრძოლებს და მიაღწევს საწადელს, ზოგი ამ ბრძოლას შეეწირება, ზოგი განიკვეთება ხროვიდან და მარტოსულობაში ამოძვრება სული და ა.შ. ეს ალტერნატივები უკვე არის თავისუფლების დასტური. ცხადია ეს არაა აბსოლუტური თავისუფლება, მაგრამ არჩევანის თავისუფლება აქ უეჭველად იგულისხმება.
პირობები მოქმედებისა არ ქმნიან აუცილებლობით შებოჭილ გარემოს აქტორის მოქმედებისთვის. პირობები ვერ ლაგდებიან მხოლოდ ერთ ჰორიზონტალურ შკალაზე. ისინი რომ ასე ლაგდებოდნენ ყველა პირობას თანაბარი ძალა ექნებოდა მოქმედების აქტორისთვის და ამ უკანასკნელს საერთოდ მოესპობოდა ყოველგვარი შესაძლო მოქმედების საშუალება. ეს იქნებოდა აბსოლუტური აუცილებლობების ანუ სიკვდილის სამყარო. აკი კვდება კიდეც, შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული, საცოდავი “ბურიდანის ვირი” შიმშილით. ამიტომ, თვით ის ერთი გამონაკლისი ფაქტიც კი, რომელიც გვიჩვენებს “თვითშენარჩუნების ინსტიქტზე” ცხოველის ამაღლებას, სიცოცხლის ბრმად გაწირვას, მეტყველებს, ერთის მხრივ, იმაზე, რომ ცხოველიც კი მოქმედების პირობებს “ალაგებს” ვერტიკალურ შკალაზე და ერთ პირობას მეორეზე მაღლა აყენებს, მიმართავს იმპროვიზაციას; ეს კი, მეორეს მხრივ, ცხადყოფს, რომ ცხოველიც კი არ არის გარემო პირობებით აუცილებლობით შებოჭილი. ამის საილუსტრაციოდ უამრავი ვიდეო-დოკუმენტური მასალა დააგროვეს ნატურალისტებმა დღეისთვის. თუმცა ამგვარ ფაქტებს ვიდეოს გამოგონებამდეც ჰქონდა ადგილი. მაგალითად ერნსტ სეტონ ტომფსონის წიგნი — “მოთხრობები ცხოველებზე”-ც კმარა (რომელთაგან მიღებული შთაბეჭდილებანიც ბავშვობიდან არ გამნელებია), კრძოდ კი მოთხრობა “ლობო”, რომელიც უზარმაზარი, მწყემსების სისხლის გამშრობი მგლის ამბავს გადმოგვცემს, მგლისა, რომელიც ვერანაირი ხერხით ვერ გამოიჭირეს და რომელიც საბოლოოდ თავისი ძუ მეწყვილეს დაღუპვას გადაჰყვა.
თავისუფლების დემონსტრირება მაშინვე მოხდა, რაწამსაც ანთროპოსის არა რაღაც სიღრმისეულ, არამედ საწყის, ზედაპირზე მდებარე პლასტს მივადექით. ეს ცხოველური პლასტი და მხოლოდ ეს არსებობს როგორც იმთავითვე სახეზე მყოფი შიშველი ფიზიკური მოცემულობა. მაშინ, როცა თავისუფლება არ არსებობს ფიზიკურ-ნივთობრივი სახით. მას არც აწონვად-გაზომვადი მასა გააჩნია, არც მოცულობა, სიმკვრივე ან სხვა ფიზიკურ-ქიმიური თვისება.
ე.ი. აქ, ამ პლასტთან მიმართებაში თავისუფლებამ თავი იჩინა როგორც განხორციელებულმა შესაძლებლობამ, რომელიც ყოველთვის გულისხმობს ქმედების განსხვავებულ ვარიანტს (განხორციელებას არ საჭიროებს აუცილებლობა, ის ყოველთვის უკვე განხორციელებულია ცალსახად, რისი საპირისპიროცაა შესაძლებლობა), რის გამოც პირობათა მხრიდან მოქმედების აქტორის აბსოლუტური, სტანდარტული დეტერმინაცია გამორიცხულია.
. . . .
როგორ შეიძლება ახერხებდეს ცხოველი მოქმედების პირობების ვერტიკალურ შკალად დალაგებას? ხომ არ აქვს აქ ადგილი აქსეოლგიაში კარგად ცნობილ “ღირებულებთა შკალის” მსგავს მოვლენას? პასუხი ამ უკანასკნელ კითხვაზე უარყოფითი უნდა იყოს. ცხოველს არ შეიძლება გააჩნდეს ღირებულების შეგნებული ცნობიერება, რის გარეშეც ღირებულებითი შკალა წარმოუდგენელია. მას ამგვარად შეიძლება ამოქმედებდეს მხოლოდ იმპროვიზაციის უნარი, რომელიც ნამდვილი შემოქმედებითობის (რომელიც “ინდივიდუალის” კომპეტენციაა, გამოვლინებაა და არა “ცხოველის”) ჩანასახოვან მდგომარეობას გულისხმობს მხოლოდ. ცხოველი, ამ უნარის წყალობით, ერთ შემთხვევაში იგნორირებას უკეთებს ერთ რომელიმე, ან რამდენიმე პირობას მოქმედებისა, მეორე შემთხვევაში კი სხვას და პოსტ-ფაქტუმ აღწევს სტანდარტული ქმედების შემუშავებას. თუმცა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ის ამ სტანდარტულ ქმედებას არასოდეს შეცვლის. ღირებულების შეგნებული ცნობიერება “საკუთრივ ადამიანის” კომპეტენციაა, უფრო სწორად, ამ პლასტიდან შემოდის ანთროპულ ყოფიერებაში, და ის მას სოციალიზაციის კულტურულ-განმანათლებლობით პროცესებში ჩართვით იყალიბებს. “საკუთრივ ადამიანი”, რომელიც საწყის ბაზისად გულისხმობს “ცხოველსაც”, თავის ქმედებებში შეხაბაში მოდის არა მხოლოდ “მოქმედების პირობებთან”, როგორც ამას ადგილი აქვს ცხოველის შემთხვევაში, არამედ “მოქმედების მოტივებთანაც”. თუ რას წარმოადგენს მოქმედების მოტივი, რით განსხვავდება ის მოქმედების პირობისგან და როგორ იჩენს ის მოქმედებაში თავს სწორედ ამის განხილვაზე გადავალთ ქვემოთ.
. . . .
ზემოთ ჩვენ ვახსენეთ, რომ ანთროპოსის ცხოველური პლასტის “სუბიექტმა”, იგივე ინდივიდმა, როგორც ბიოლოგიურმა კატეგორიამ (და არა “ინდივიდუალმა”, როგორც შემოქმედებითი აქტების სუბიექტმა), შეიძლება ვერ გააცნობიეროს თავისუფლების არსებობა ფაქტამდე. როგორც წესი, ამ დონეზე ამის ფაქტამდე გაცნობიერება არ ხდება. აქ თავისუფლება შესაძლებლობაა, ე.ი. მომავლის პერსპექტივაში განფენილი რამ. მომავლის შეგნებული ხედვა კი ცხოველს არ გააჩნია. ციყვი, რომელსაც ჯერ არ უნახავს ზამთარი, ანუ არ იცის, რომ ზამთარში საკვების შოვნა ჭირს, მიუხედავად ამისა, იწყებს სანოვაგის წინასწარ მომარაგებას ფუღუროში. მას ამოძრავებს ერთგვარი ინტუიცია და არა შეგნებული ცნობიერებისეული იმპულსი. აბა საიდან უნდა ჰქონდეს მას იმის თაობაზე ცოდნა, რაც თავს არ გადახდენია?
ამდენად, რამდენადაც თავისუფლების ფაქტამდე გაცნობიერება აქ არ ხდება ( და საერთოდაც გაცნობიერბა, გააზრება რისიც არ უნდა იყოს), ამის გარეშე სიღრმისეული წვდომა ყოფიერებისა (თავისი კონკრეტული შესაძლებლობებითურთ) შეუძლებელია. შესაძლებელია ყოფნა ამ ყოფიერებაში (ამგვარად ან იმგვარად), მაგრამ არა მისი აზრობრივი წვდომა.
სხვათა შორის, თავისუფლების პრობლემის თანმიმდევრულ განხილვას, მივყავართ ყოფიერების რაღაცაგვარ გაგებამდე. უფრო კონკრეტულად რომ ვთქვათ, ე.წ. უნივერსალიების პრობლემამდე, რომელიც თითქმის ყველა ფილოსოფიური პრობლემის მსგავსად არაა ცალსახად გადაწყვეტილი დღემდე. მიუხედავად ამისა, ჩვენ უნდა გავიზიაროთ მისი რომელიღაც ინტერპრეტაცია, რამეთუ მოქმედების წარმმართველ დეტერმინანტთაგან, პირობისა და მოტივის გვერდით, ერთ-ერთად გვესახება იდეა. ამიტომ ქვემოთ ჩვენ მოგვიწევს არა მხოლოდ პირობისა და მოტივის, არამედ მოტივისა და იდეის ურთიერთგამიჯვნა, ურთიერთგანსხვავების ფიქსირება და მათი შესაბამისი გავლენის არეალის განსაზღვრა.
ყოფნა მსვლელობაა გარკვეული პროცესებისა, ხოლო პროცესები ნაწილების გარკვეულ ვარიანტებად დალაგებული თანმიმდევრობებია. მაგ., ჩვენ ვამზადებთ ყველასთვის კარგად ნაცნობ კიტრისა და პომიდვრის სალათს იმერულ ყაიდაზე. აქ პროცესის ნაწილებია: კიტრი, პომიდორი, ნიგოზი, ხახვი, ოხრახუში, რეჰანი, ძმარი, მარილი, წიწაკა (მგონი არაფერი გამომრჩენია). მათი გარეცხვა, დაჭრა… აგრეთვე ნაწილებია პროცესისა, ისევე როგორც ამ ყველაფრის ერთმანეთან შეზავება და დაგემოვნება. საბოლოოდ “ჯამში” მიიღება ჩვენს გემოზე შემზადებული სალათი. უფრო მეტიც, არათუ მხოლოდ ჩვენი გემოს, არამედ ჩვენში არსებული იმერული სალათის იდეის შესაბამისი კონკრეტულ-ყოფიერი მოცემულობა. ჩვენ რომ ამ ინგრედიენტების კომბინაციაში მცირედი ცვლილება შევიტანოთ და თუნდაც ერთი კომპონენტი — მაგ., ნიგოზი შევცვალოთ არარაფინირებული მზესუმზირის ზეთით, მაშინ ჩვენ მივიღებთ არა იმერულ, არამედ კახურ სალათს.
რისთვის მოვიხმეთ ეს კულინარიული მაგალითი? მავნნი (მაგ., რეალიზმის წარმომადგენლები. გავიხსენოთ უნივერსალიების პრობლემა) მიიჩნევენ, რომ თუ არ გაგჩნია იდეა იმისა, რასაც ამზადებ, შენ ვერ შექმნი შესაბამის კონკრეტულ-ყოფიერს — იმერულ სალათს.
ზოგნი მიიჩნევენ პირიქით, შენ ჯერ აკეთებ სალათს და მერეღა გიჩნდება იდეა მის შესახებ.
კი ბატონო, დაუშვათ სალათის შემთხვევაში მართალნი არიან ეს უკანასკნელნი, მაგრამ ხომ ცხადია, რომ კონკრეტულად იმერული სალათი არ გამოუვა არავის პირველსავე ჯერზე. ერთი ხელის მოსმით ზუსტად ამ ინგრედიენტების “ჯამში” თავმოყრა სპონტანურად შეუძლებელია. თუმცა ეს სავსებით შესაძლებელია ინგრედიენტების კომბინირბის, ანუ იმპროვიზორების მრავალი, მაგრამ სასრული რაოდენობის მცდელობათა შედეგად. მაგრამ, მთლად ბოლომდე მართლები ვერ იქნებიან რეალიზმის მოწინააღდეგეები, რამეთუ, მით უფრო სავალალო ხდება მათი მდგომარეობა, რაც უფრო რთულ წამოწყებასთან გვექნება საქმე. მაგ., ავიღოთ “ვეფხის ტყაოსანის” დაწერა. თუ ამ გრანდიოზული ნაწარმოების იდეური მონახაზი არ გაგჩნია წინასწარ, ანბანის ასოების რამდენი კომბინაციის შემდეგ მიიღებთ ამ შედევრს?
მიუხედავად ანტირეალისტების სავალალო მდგომარეობისა, არც რეალისტები არიან მთლად ბოლომდე მართლები თავის პოზიციაში. ციყვის ზემოთ მოყვანილი მაგალითიც ამის საკმარისი დასტურია. მერცხალი ყოველგავრი საინჟინრო-სახელოსნო განათლებისა და უნარების შემუშავების გარეშე რომ აშენებს ბუდეს იმ ბარტყების გამოსაზრდელად, რომელიც მას ჯაერ არასოდეს ყოლია და ეშმაკმა უწყის ეყოლება თუ არა (ხომ შეიძლება რომ უნაყოფო აღმოჩნდეს), ამის არავითარი იდეა მას წინასწარ არ შეიძლება გააჩნდეს. ის რომ იდეებით ხელმძღვანელობდეს, დაინახავდა რა, რომ მომდევნო წლისთვის ეს ბუდე გამოუსადეგარია და ახალია საშენებელი, დაგეგმავდა მრავალწლიანი გამოყენებისთვის შესაფერის ბუდეს — კაპიტალურ-ფეშენებელურს, ვინაიდან საცხოვრებლის იდეა არ გულისხმობს მხოლოდ ბუდეს, ბუნაგს, ფუღუროს, არამედ გულისხმობს გამოქვაბულსაც, მიწურსაც, ქოხსსაც, სასახლესაც, ცათამბჯენსაც… მაგრამ, მერცხალი არ იქცევა ასე უკვე მილიონობით წლებია, მაშინ როცა ანთროპოსმა გამოქვაბულიდან მეგაპოლისურ ცათამბჯენებში შეაბიჯა. ე.ი. ცხოველური ინსტიქტებისა და ინტუიციების დონე საკმარისი არაა ამ ანთროპული პროცესების მსვლელობისთვის. მხოლოდ “იმპროვიზაცია” (რაც ცხოველის კომპეტენციაა) ნამდვილი “შემოქმედებითობისა” (რაც ანდივიდუალის კომპეტენციაა) და წინასწარი “დაგეგმარების” (რაც საკუთრივ ადამიანის კომპეტენციაა) გარეშე საკმარისი არაა თანამედროვე ანთროპულ ცივილიზაციამდე მისვლისათვის. ის, რაც ცხოველში პრიმიტიული უნარების ფორმითაა მოცემული, იგივე იმპროვიზაცია ხსენებული გაგებით, ის ნარჩუნდება ანთროპოსშიც, რომელიც თავისი პლასტობრივი შესაძლებლობების განვითარებისდა კვალად ავლენს კიდევ უფრო რთულ უნარებს. იმპროვიზაციას ცხოველი (მათ შორის ანთროპოსის ცხოველური პლასტიც) ავლენს რათა მოერგოს მოქმედების არეში შემავალ პირობებს, ხოლო დაგეგმარებას “საკუთრივ ადამიანი” მიმართავს რათა მოირგოს გარემო პირობები, თავისთვის კომფორტულად მოაწყოს ის. ხოლო შემოქმედებითობას, ამ სიტყვის ხელოვნებისეული გაგებით, ის ავლენს დაუინტერესებლად, უანგაროდ, მხოლოდ მასში არსებული, შინაგანი იდეების შთაგონებით წამოსული იმპულსების ხორცშესასხმელად, რითაც მას სამყაროში შემოაქვს არა კომბინირება არსებული ნაწილებისა, არამედ ნოვაცია — ხელოვნების შედევრის შექმნა სრულიად ახალი ყოფიერების დაბადებაა და ის გულისხმობს სწორედ იდეის (და არა მხოლოდ პირობით ან მოტივით) ნათელით ხელმძღვანელობას. ანთროპოსში, ყველა ეს უნარი იმპროვიზაცია (მიმართებაშია ზემოხსენებულ მოქმედების პირობებთან), დაგეგმარება (მიმართებაშია მოქმედების მოტივებთან) თუ შემოქმედებითობა (მიმართებაშია იდეით შთაგონებულ მოქმედებასთან) — მეტ-ნაკლებად სრულყოფილი ფორმითაა წარმოდგენლილი, მაშინ, როცა ცხოველში მათი მხოლოდ სავარაუდოდ მიმსგავსებული, ჩანასახოვანი ფორმები შეიძლება იყოს მოცემული და თანაც ისე, რომ ცხოველი მათ გაცნობიერებას აპრიორი ვერ ახდენს (თუ საერთოდ აცნობიერებს რამეს, ამ ტერმინის მკაცრი შინაარსობრივი გაგებით). რაც შეეხება პიროვ-ნებას, მას ძალუძს მხოლოდ საკუთარ ნებელობით ძალმოსილებაზე დაყრდნობით, გვერდი აუაროს როგორც პირობათა და მოტივთა კარნახით განსახორციელებელ, ისე იდეის კარნახით განსახორციელებელ ქმედებებსაც.
აქ დგება საუკუნოვანი პრობლემა — კი, მაგრამ კონკრეტულ-ყოფიერი სასრული ნაწილების კომბინაციებისგან შედგება (თუ “ჯამში” იმაზე მეტ ინგრედიენტს ჩაყრი, ვიდრე ეს სჭირდება იმერულ სალათს, მაშინ თქვენ მიიღებთ “აჯაბსანდალს”). როგორ შეიძლება სასრული ნაწილების ჭვრეტამ მოგვცეს უსასრულო, საყოველთაო, საზოგადო იდეა (ანტირეალიზმი), რომლის რეგულაციის გარეშეც (რეალიზმი) ეს ნაწილები უბრალოდ ქაოსია? ჩვენის აზრით, საკითხი ძირშივე არასწორადაა დასმული — სასრული ნაწილების ჭვრეტამ კი არ უნდა მოგვცეს უსასრულო იდეა, არამედ პირიქით, უსასრულო იდეამ უნდა გაგვინათოს ჩვენი თვალთახედვის არე, და სასრული ნაწილები ერთ მთლიანობად აღგვაქმევინოს.
მაინც როგორ შეიძლება განვსაზღვროთ იდეა, რა არის ის? იდეა არის ჩვენი იმანენტური სინამდვილის (რომელიც წარმოადგენს არა-ცნობიერისა და ცნობიერის, ქვე-ცნობიერისა და ზე-ცნობიერის ერთიანობას. ამის თაობაზე იხილეთ ჩვენი სტატია “პიროვნება და ადამიანური ყოფიერების მთლიანობა”) შინაარსობრივ შემადგენლობაში შემავალი ობიექტური საზრისის მატარებელი, სრულყოფილი ფრაგმენტი.
ყოველ შემთხვევაში, ერთი რამ ცხადია ამ უსასრულოს დანახვის მცდელობა გარეთ, ტრანსცენდენტურად მიმართული მზერისთვის ამაოა. გარეთ მიმართული ფიზიკური თვალი (და ის მიწყივ გარეთაა მიმართული, თვალი არასოდეს იმზირება საკუთარ თვალში), ყველაზე ფართო თავლსაწიერის შემთხვაშიც კი, სულ მცირე, ორ რამეს მაინც ხედავს — ჰორტიზონტს ზემოთს და ჰორიზონტს ქვემოთს, ზენაარსა და ქვენაარსს, ზეციერსა და მიწიერს… ხოლო, თუ კარგად დავაკვირდებით, აქ ჩანს მესამეც — ჰორიზონტის ხაზი. ჰორიზონტის ხაზი სასრულობის, ზღვარდებულობის მაჩვენებელია. ამ ხაზის გადალახვა კონკრეტულ ყოფიერებაში მოქცეული არსებულისთვის შეუძლებელია, თუ მას მხოლოდ ფიზიკური განზომილება, პლასტი გააჩნია, რამეთუ ამ შემთხვევაში ფიზიკური ეჯახება ფიზიკურს და მორჩა. ესაა წმინდა მექანიკა. ამ დონეზე სასრულობა დაუძლეველია. მაშ სადაა ზოგადი, საყოველთაო და უსასრულო იდეა?
ერთადერთი გზაა დარჩენილი: ჩახედვა იმანენტურად მიმართული ე.წ. “გონების თვალით” სულიერ-გონით სიღრმეებში. თვალმა უნდა შეიხედოს იმ სულის, იმ ფანჯარაში, რომლის და მხოლოდ რომლის თავლიც ის არის. ამ ფანჯარაში შეხედვის შანსი უშუალოდ მხოლოდ ამ თვალს აქვს. ამ ფანჯრის შიგნით არსებული “ოთახი” უსასრულოა. ყოველ შემთხვევაში, იქ შიგნით, იმანენტურობაში არც ზევით, არც ქვევით, არც მარჯვნივ, არც მარცხნივ არ სჩანს “ჰორიზონტის ხაზი”, ტიხარი რაც ამ “ოთახის” უსასრულობაზე მეტყველებს. აქ უსასრულობა მოიცავს ყოველივე იმანენტურსა და ტრანსცენდენტალურს და არა მხოლოდ ნაწილებს (თუნდაც განუზომლად მრავალს), როგორც ამას ადგილი აქვს ტრანსცენდენტურ-ფიზიკალურში. ეს ყოვლისმომცველი უსასრულობა არის ერთიანი იდეალური, უნაკლო უსასრულობა, მაშინ როცა ტრანსცენდენტურ-ფიზიკალური “უსასრულობა” ე.წ. “ცუდი უსასრულობაა”. ამ იდეალურ უსასრულობაში მხოლოდ სრულყოფილი იდეები კიაფობენ ვარსკვლავებივით და გზას უნათებენ გარეთ მიმართულ ემპირიულ მზერასაც, რომლის წყალობითაც ქაოსურად მიმოფანტული ნაწილები კონკრეტულ-ყოფიერ კოსმოსად იკვრება და სწორედ ესაა ანთროპული თავისუფლება, სწორედ აქ, ამ იდეალურ შინაგან უსასრულობაშია დავანებული ანთროპოსის თავისუფლება. ოღონდაც ეგაა, რომ ამ შინაგან თავისუფლებას სჭირდება გაცნობიერბა, ცნობიერების თვალი. ამიტომაა, რომ “ცხოველის” დონეზე ამ კოსმოსირებას ქაოსისა არ აქვს შეგნებული ხასიათი. შეგნებულ ხასიათს ეს პროცესი იძენს “საკუთრივ ადამიანის” საფეხურიდან, ე.ი. ანთროპოსთან მიმართებაში, რომელსაც და მხოლოდ რომელასაც გააჩნია ეს განსაკუთრებული “თვალი” რატომღაც. ანუ, ცხოველი მოქმედებს საკმაოდ ხშირად არა მხოლოდ მოქმედების ფიზიკურ-ქიმიური და ბიოლოგიურ-ფსიქოლოგიური პირობების ცალსახოვანი კარნახით, არამედ ზე-ფიზიკურ-ქიმიური და ზე-ბიო-ფსიქიური იდეების შუქქვეშ; ოღონდაც ეს ყოველივე ატარებს ინსტიქტუალურ ხასიათს და ამ უკანასკნელს მხოლოდ პოსტ-ფაქტუმ თუ გააცნობიერებს ცხოველი, როგორც განხორციელებულ შესაძლებლობას.
. . . .
აი ამ იმანენტური უსასრულობიდან ანათებს თავისუფლების იდეაც, რომლის დანახვაც ემპირიული თვალით შეუძლებელია. ცხოველს კი სხვა თვალი არ გააჩნია. არსებითად ეს შინაგანი უსასრულო “ოთახი” თავისუფლებაა (რამდენადაც აქ არ გვაქვს “ჰორიზონტის ხაზები”). ემპირიული თვალით საწვდომ სამყაროში თავისუფლების მხოლოდ ლანდი, ან უფრო ზუსტად, ჩრდილი, იდეისგან დაცემული ჩრდილი (ე.ი. ფარდობითი თავისუფლება) შეიმჩნევა და ისიც მხოლოდ პოსტ-ფაქტუმ (თუ საქმე გვაქვს მხოლოდ ცხოველთან).
თავისუფლების იდეის (და საერთოდ იდეის) უსასრულობა გულისხმობს, რომ მას “კონკრეტულ-ყოფიერის თავისთავდ” ქაოსურად მომოფანტული ნაწილების მიმართ მარეგულირებელი მნიშვნელობა გააჩნია მუდმივად და არა მხოლოდ ერთი ან რამდენიმე არსებულისთვის რაღაც ერთ ისტორიულ მონაკვეთში. იგივე ითქმის სიკეთის იდეაზეც, ის ანთროპოსის მოქმედებას არეგულირებს მუდმივად, სხვა საქმეა, ვინ რას გულისხმობს სიკეთესა თუ ბოროტებაში. როგორ ახერხებს ეს იდეა ანთროპოსის მოქმედებათა რეგულაციას? როგორ და სინდისის ხმის საშუალებით, რომელიც არ შეიძლება გააჩნდეს ცხოველს — ცხოველის ქმედება, თუნდაც ყველაზე სისხლისმღვრელი, არც სიკეთეა და არც ბოროტება (ამასთან დაკავშირებით იხილეთ ჩვენი სტატია, “პიროვნება და სიკეთის იდეა”). მაშინ, როცა ანთროპოსი — საკუთრივ ადამიანი, ინდივიდუალი, პიროვ-ნება –ნეიტრალურ ქმედებათა გარდა ახორციელებს ქმედებებს, რომელნიც კვალიფიცირდებიან სიკეთედ ან ბოროტებად. ეს ხდება იმიტომ, რომ ანთროპოსის ამ პლასტებში უკვე მუშაობს, ერთის მხრივ სინდისის ხმა, და, მეორეს მხრივ, ქმედებათა შეგნებულობის ცნობიერება. რაც არ უნდა ესმოდეს მავანს სიკეთესა თუ ბოროტებაში თუ ის შეუგნებლად, არაცნობიერად ახორციელებს ამა თუ იმ კვალიფიკაციის ქმედებას, ის არც ბოროტია ამ შემთხვევაში და არც კეთილი. ასეთად ან ისეთად მას აქცევს შეგნებულ-ცნობიერი დამოკიდებულება იმასთან რაც მას ესმის სიკეთესა თუ ბოროტებაში. მე მესმის სიკეთეში ეს და ეს და მე შეგნებულად ვასხამ მას ხორცს ჩემს ქმედებებში, მაშასადამე კეთილმოქმედი ვარ და, პირიქით, მე ბოროტებად მივიჩნევ ამას და ამას, მაგარამ მაინც ვჩავდივარ ამას, მაშასადამე ბოროტმოქმედი ვარ.
. . . .
მაშასადამე, ანთროპოსის “შუაგული”, იმანენტური სიღრმე ერთთავად თავისუფლებაა. მიუხედავად ამისა, ანთროპოსს ამის გაცნობიერება უჭირს (სწორედ ამან წარმოშვა სულ მცირე ოთხი ტიპის დეტერმინიზმი, რომელნიც უარყოფენ თავისუფალი ნების კარნახით განხორციელებულ აქტთა რეალობასა და ზოგადად თავისუფლებას — 1. მატერიალისტური დეტერმინიზმი; 2. ფსიქოლოგისტური დეტერმინიზმი; 3. თეოლოგიური დეტერმინიზმი; 4. ლოგიცისტური დეტერმინიზმი. მოქმედების პირობათა ცნება ფუნდამენტურია (1) ტიპის დეტერმინიზმისთვის, მოტივის ცნება — (2)-სთვის, აბსოლუტის ცნება — (3)-სთვის და კანონის (ლოგიკური კანონის) – (4)-სთვის.).
ხსენებული გარემოებების გამო, განსაკუთრებით უჭირს შინაგანი თავისუფლების გაცნობიერება “ცხოველს”. თავისუფლების ცნობიერება შედარებით იზრდება ჯერ “საკუთრივ ადამიანური” პლასტისა და შემდგომ “ინდივიდუალის” დონეზე და თავის აპოგეას აღწევს “პიროვნების” პლასტის რეალიზების შემთხვევაში. პიროვნებად შედგომა, რომელიც ათროპოსის არსებობის საზრისად გვესახება, ძალზე იშვიათი შემთხვევაა და, ამდენად, ანთროპული სისრულითაც ცოტა ვინმე თუ აცნობიერებს საკუთარ სიღმეებში დავანებულ პოტენციალს ამ თავისუფლებისა. ეს “ცოტანი” კაცობრიობის ისტორიის გამორჩეული წარმომადგენლები არიან. მათ თავიანთი ცხოვრებისთვის სიკვდილ-სიცოცხლის მნიშვნელობის მქონე გზად აირჩიეს ამ შინაგანი თავისუფლებისთვის ისტორიული ხორცშესხმა. ამის მაგალითად, წინამორბედ სტატიებში არაერთგზის ხსენებული სოკრატე და იესოც კმარა. მათ განახორციელეს თავისუფლება, თუ შეიძლება ასე ვთქვათ, მაგრამ ცხოველს (ცხოველური პლასტის დონეზე გაყინულ ანთროპოსსაც მათ შორის) განოხრციელება ამ შინაგანი თავისუფლებისა ერთობ უჭირს, ხოლო გაცნობიერება კი პრაქტიკულად არხელეწიფება, ყოველ შემთხვევაში, ფაქტამდე. განხორციელებით კიდევ შეიძლება ხოლმე განახორციელოს თავისუფალი ნებით ნაკარნახევი აქტები, ოღონდ გაუცნობიერებლად და ეს შესამჩნევი ხდება უფრო მაღალ ინტელექტუალურ დონეზე მდგომი დამკვირვებლისთვის, ისიც პოსტ-ფაქტუმ. ამიტომაა, რომ “ბურიდანის ვირის” პარადოქსში გამოყვანილი აქტორი ცხოველია და არა უფრო მაღალ ინტელექტუალურ დონეზე მდგომი არსებული. ცხოველს ბორკავს გარეგანი პირობა — თივის ორი ზვინის აბსოლუტური მსგავსება, რაც მხოლოდ თეორიულადაა დასაშვები, და ასევე თეორიულად ემუქრება შიმშილით სიკვდილი. პრაქტიკულად ვირს არანაირი გასაჭირი არა შეიძლება ადგეს. ის ყოველგვარი ყოყმანის გარეშე მოსძოვს თივას რომელიმე ზვინიდან და როცა მას გადასანსლავს მეორესაც მიუბრუნდება. თუმცა ეს არ იქნება თავისუფალების წინასწარი ცნობიერებით განხორციელებული ქმედება.
ხო, სხვათა შორის, როცა ქმედების განხორციელების თავისუფლების პრობლემაზე მიდგება ხოლმე საქმე, ხშირად ხდება 1. მოქმედების “პირობებისა” და “მოტივების” აღრევა. არადა ეს ორი რამ მკაცრად უნდა გაიმიჯნოს ერთმანეთისგან. გარდა ამ აღრევისა, 2. თავისუფალად განხორციელებული ქმედებებისა და ზოგადად ინდეტერმინიზმის საწინააღმდეგო არგუმენტად მოიხმობენ მოქმედების ამ “პირობებისა” და “მოტივების” სახეზე ყოფნას (ძირითადად აღრეული ფორმით). თითქოსდა პირობა ან მოტივი მთლიანად ადეტერმინირებს ყოველგვარ ქმედებას და, ამდენად, თავისუფფლებაც გაუქმებულია. თავისუფლება, როგორც ითქვა, ამ პირობებთან და მოტივებთან ჭიდილია სწორედ.
. . . .
ჩვენის აზრით, “ბურიდანის ვირის” პარადოქსს, ჟან ბურიდანი ამ ორი პრობლემის დემონსტრირებისთვის მიმართავდა. ვირს შიმშილით უნდა კლავდეს არა მოტივი, არამედ პირობა. ამ პარადოქსში პირობები მოქმედების განხორციელება-არგანხორციელებისთვის ესაა ორი იდენტური თივის ზვინის წინაშე დგომა. როგორც ვხედავთ, ეს პირობები აქტორისთვის გარეგან ფაქტორს გულისხმობს, მაშინ როცა, მოტივი სრულიად იმანენტური განსაზღვრულობის მქონე ფენომენია და ის არ შეიძლება გააჩნდეს არც ვირს და არც ზოგადად ცხოველს.
რა არის მოტივი? მოტივი, ჩვენის აზრით, არის ცნობიერების შინაარსობრივ შემადგენლობაში შემავალი სუბიექტურად (განსხვავებით ობიექტური საზრისის მქონე იდეისგან) გასაზრისიანებული ფრაგმენტი ან ფრაგმენტთა გარკვეული კომბინაცია, კომპლექტი. საზრისმიმნიჭებელი აქტივობა გონითი აქტივობაა და ცხოველზე მაღალ ინტელექტუალური დონის გადმოსახედს გულისხმობს რაც, თავად მოგეხსენებათ, რომ ნაკლებადაა ვირის მახასიათებელი.
ბურიდანმა ამ პარადოქსის მოხმობით აჩვენა მატერიალისტური დეტერმინიზმის უსუსურება. მატერიალისტური დეტერმინიზმი ამ შემთხვევაში აპელირებს უკეთესისა და უარესის ცნებებით, უფრო ზუსტად საერთოდ აუქმებს მათ და შემოაქვს აბსოლუტური იდენტობის ცნება რითიც იწვევს არჩევანის უნარის პარალიზებას, რომელიც თითქოსდა აპრიორი უკეთესისკენ (რაღაც მისეული კონკრეტული აზრ-გაგებით უკეთესისკენ) ონდა იყოს მიმართული. თუ ერთი თივის ზვინი იქნებოდა უფრო ხალასი ფერის, უფრო მსუყე, მარგებელი, სურნელოვანი და ა.შ. მაშინ ვირიც მას აირჩევდა და თითქოს თავისუფლებაც, ინდეტერმინიზმიც იარსებებდა. მაგარამ დეტერმინიზმის გასამყარებლად ერთი შემხვევაც — ორი აბსოლუტურად იდენტური ზვინის თეორიულად დაშვება — საკმარისადაა მიჩნეული. აი აქ ჩანს ხსენებული აღრევა პირობისა და მოტივისა, ფიზიკური დეტერმინიზმის საფუძველზე ზოგადად დეტერმინიზმის დაფუძნება, “ცხოველის”, “საკუთრივ ადამიანის”, “ინდივიდუალის” თუ “პიროვნების” ერთიან დეტერმინისტულ “ქვაბში მოხარშვა” და ა.შ.
თუ ვირის ადგილზე დავაყენებთ უფრო მაღალ ინტელექტუალურ დონეზე მდგომ არსებას თუნდაც “საკუთრივ ადამიანს” (თავი რომ დავანებოთ “პიროვნებას”), ხოლო თივის ზვინების ადგილზე მისთვის შესაფერი კერძის ორ აბსოლუტურად იდენტურ ულუფას, ვითარება კარდინალურად შეიცვლება, რამეთუ ეს უკანასკნელი ანგარიშს უწევს არა მხოლოდ მოქმედების პირობებს არამედ მოქმედების მოტივებსაც. მიუხედავად ამისა, თეორიულად შეიძლება ანთროპოსიც “მოკვდეს შიმშილით”, მაგარამ არა იმიტომ, რომ მოქმედების პირობათა ორი ალტერნატივაა აბსოლუტურად იდენტური, ერთნაირი ძალის მქონე მოქმედების აქტორისთვის (ეს წმინდა მექანიკა იქნებოდა და ორი ფიზიკური მოცემულობის — ზვინისა და ვირის — დონეზე იქნებოდა მხოლოდ თეორიული დეტერმინაციისთვის საკმარისი), არამედ იმიტომ, რომ აქ აქტორი უფრო მაღალი ინტელექტის დემონსტარტორია, ვიდრე ცხოველი. ამ დემონსტრატორს კი ავტომატურად შემოყავს ასპარეზზე მოტივი. ამ უკანასკნელის “შიმშილით სიკვდილის” ფაქტორი შეიძლება გახდეს მაგ., ვეგეტარიანული მსოფლმხედველობის ერთგულება — ის არ ჭამს იმიტომ, რომ ულუფები არავეგეტარიანულ პროდუქტებს შეიცავს, ან საფუძვლიანი ეჭვი აქვს, რომ მისმა ავისმოსურნეებმა საკვები მოწამლეს და ა.შ. ცხადია, რომ ამ უკანასკნელ შემთხვევაში ის მაინც მოკვდება — თუ შიმშილით, თუ მოწამვლით. მაგრამ, მოწამვლა მას სწრაფად მოუღებს ბოლოს, მშიერი კი რამდენიმე დღეს მაინც იცოცხლებს და ამ დროს ის გამოიყენებს მნიშვნელოვანი ცხოვრებისეული საქმეების — ახლობელ ადამიანებთან გამოთხოვება, ანდერძის დაწერა, საიდუმლო ცოდნის სათანადო პირისთვის გადაცემა… — მოსაგვარებლად.
აი ეს უკვე არის მოტივის მიხედვით ხელმძღვანელობა, რაც ვირს არ ხელეწიფება.
. . . .
შეიძლება დარწმუნებით ითქვას, რომ პარადოქსთა წარმოშობის ძირითად მიზეზებს შორის მყარად უჭირავს მოწინავე ადგილი არა უბრალოდ ტერმინთა აღრევას, არმედ ამ ტერმინთა მიერ შემოსაზღვრულ არეთა შორის სადემარკაციო ხაზების (“ჰორიზონტის ხაზების”) წაშლას. ზემოთ ჩვენ შევეცადეთ გვეჩვენებინა, რომ დეტერმინიზმის ერთ შესაძლო ფორმაზე არ დაიყვანება დეტერმინიზმის სხვა შესაძლო ფორმები. ყოველ შემთხვევაში, იმ დეტერმინანტებმა, რომელთაც გადმწყვეტი მნიშვნელობა აქვთ, დეტერმინისტების აზრით, მოქმედების აქტორის ქმედებისთვის მატერიალისტური დეტერმინიზმის ფარგლებში, ასეთივე გადამწყვეტი როლი ვეღარ უნდა შეასრულონ მაგ., ფსიქოლოგისტური დეტერმინიზმის ფარგლებში. მეტიც, ზემომოყვანილ კლასიფიკაციაში (რომელიც საკმაოდ გავრცელებულია) შესატანია ერთგვარი კორექტივა. თვით მატერიალისტური დეტერმინიზმის ფარგლებშია გასავლები სადემატკაციო ხაზები. ტერმინი “მატერიალისტური”, გულისხმობს, სულ მცირე, სამ ტიპს სინამდვილისა — წმინდა 1. ფიზიკურ-ქიმიურს (ძირითადად არაორგანულ ქიმიური), და მას უნდა ეწოდოს “მოვლენათა” სფერო სინამდვილისა, 2. ბიოლოგიურს, რომელიც გულისხმობს ბიო-ქიმიურსა (ძირითადად ორგანულ ქიმიური) და ბიო-სოციალურს, ან ბიო-კოლექტიურს, და 3. ისტორიულს. (2)-სა და (3)-ეს უნდა ეწოდოს “ქმედებათა” სფერო. შესაბამისად, მატერიალისტური დეტერმინიზმის ცნებაში უნდა მოვიაზროთ — 1. ფიზიკალური დეტერმინიზმი, 2. ბიოლოგიური დეტერმინიზმი, და 3. ისტორიული დეტერმინიზმი. ფიზიკალური დეტერმინაციის შემთხვევაში საქმე შეიძლება გვქონდეს მოვლენათა დეტერმინაციასთან, ხოლო, ბიოლოგიური და ისტორიული დეტერმინაციის შემთხვევაში — ქმედებათა დეტერმინაციასთან. რისთვისაა საჭირო ამგვარი დიფერენცირება? ცხადია, იმისთვის, რომ მკაფიოდ დავინახოთ “ბურიდანის ვირის” პარადოქსის არსი.
მატერიალისტური დეტერმინიზმის დაყვანა მხოლოდ ფიზიკალურ დეტერმინიზმზე ამ პარადოქსის წარმოშობის ძირეული ფაქტორია. წმინდა ფიზიკალური დეტერმინიზმი, რომელიც ცნობილია “ლაპლასის დეტერმინიზმის” სახელით ფუნდამენტურ საყრდენად გულისხმობს კაუზალობის ცნებას — ყოველი მოვლენა განსაზღვრულია და ჩამჯდარია მიზეზობრივ ჯაჭვში. თუ ჩვენ გვეცოდინება მიზეზი, მაშინ გვეცოდინება უეჭველად, თუ რა შედეგი მოჰყვება მას. საბოლოო ჯამში, ფიზიკალური დეტერმინიზმი თავის კლასიკურ ფორმაში, გულისხმობს, ან უფრო სწორად, მიდის პირველმიზეზის, ან თუ გნებავთ უმარტივესი, პრიმიტიული მიზეზის ცნებასთან. ჩვენ დღეს იმიტომ ვორჭოფობთ და მტკიცე სისზუსტით ვერ ვადემონსტრირებთ სამყაროს დათავბოლოებულ სურათს (მდგომარეობას), რომ ზუსტად არ ვიცით ხსენებული პირველმიზეზი. ცხადია, რომ ეს დრომოჭმული შეხედულებაა და ის ვერ შეეთანხმება თანამედროვე ბუნებისმეტყველების, კერძოდ კი კვანტური მექანიკის აღმოჩენებს. ის თანადროული შეიძლება იყო ფიზიკის იმ მეცნიერულ სურათთან მიმართებაში, რომელშიც “ღმერთი კამათლებით არ თამაშობდა”. მაგრამ. კვანტური მექანიკის ფარგლებში პირიქითაა — “ღმერთი კამათლებით თამაშობს”, რის გამოც კაუზალური მიმართებები განსაზღვრულია შედეგებთან არა ცალსახად, არამედ საალბათოდ მისასვლელად. ე.ი. მიკრო დონეზე, ანუ ფიზიკალურ მოვლენათა და მოცემულობათა შუაგულში, სიღრმეში ყოველივე ისეა მოწყობილი, რომ ერთ კონკრეტულ მიზეზსს, იმპულსს, მაგ., A-ს აუცილებლობით როდი მოსდევს, როგორც შედეგი, B, არამედ, ან B, ან C, ან D… და ამ შემთხვევაში გამოსარკვევი რჩება, თუ რომელი მათგანის ახდენის ალბათობაა უფრო ხშირი, რამდენად ხშირი და ა.შ.
ერთი სიტყვით, თვით მოვლენათა სფეროს მიმართაც კი ცალსახა კაუზალური განსაზღვრულობის შესახებ შეხედულების ადგილი მეცნიერულ თუ სხვა ტიპის მსოფლმხედველობრივ სურათში დიდი ხანია გაუქმებულია. რამდენადაც ეს ასეა, მაშინ როგორღაა შესაძლებელი, რომ ცალსახა განსაზღვრულობათათვის ადგილი დარჩეს მოქმედებათა სფეროს მიმართ იქ, სადაც საქმე გვაქვს ბიოლოგიასთან, სიცოცხლესთან და მის ისეთ გართულებულ ფორმებთან, როგორიცაა კოლექტიური და ისტორიული სნამდვილე?
მოკლედ, ის რაც მიზეზია (თუნდაც არა ცალსახა შედეგებამდე მიმავალი) მხოლოდ ფიზიკალური მოცემულობების შემთხვევაში აღარ ემთხვევა იმათ, რაც შეიძლება მიზეზი იყოს თუნდაც მხოლოდ ბილოგიური მოცემულობების შემთხვევაში. ბილოგიური მოცემულობა, იგივე “ვირი” არ შეიძლება რედუციერებულ იქნეს მის უჯრედებში მიმდინარე, მოლეკულურ, ატომარულ განზომილებაზე. “ვირი” ცოცხალი, მთლიან-ერთიანი მოცემულობაა და ის მექანიკურად როდია ჩართული “მოვლენათა ჯაჭვში”, არამედ აქტიურადაა ჩაბმული “ქმედებათა განხორციელებაში”. ამ უკანასკნელში მიზეზად უნდა ვიაზროთ არა მექანიკური, პრიმიტიული იმპულსი, არამედ ისეთი რთული ფენომენი, როგორიცაა “ლტოლვა”, ხოლო შედეგად — “დაკმაყოფილება”. ლტოლვის კიდევ უფრო მარტივ მიზეზებზე დაყვანა აღარ შეიძლება, რამეთუ ამ შემთხვევაში ჩვენ გავალთ ბილოგიურის, სიცოცხლის სფეროდან და საბოლოოდ შევალთ ფიზიკურ-ქიმიურ განზომილებაში. ეს მოგვცემს არა ცოცხალ ვირს, არამედ მკვდარს, რომელიც მკვდარი იქნება უკვე მანამ, სანამ შიმშილით მოკვდება. “ბურიდანის ვირი” თავიდანვე მკვდარია, ანუ იმ წამიდან მკვდარია, რაწამსაც ის ორი აბსოლუტურად იდენტური თივის ზვინის წინაშე დააყენეს ორივესგან აბსოლუტურად იდენტური მანძილის დაშორებით. ეს იდენტურობა გულისხმობს მკვდარ ფიზიკალურ ნიშან-თვისებებს — მასას, მანძილს, სიმკვრივეს, მიზიდულობის ძალას… ასეთი მიდგომისას მიზეზის რანგში გამოდის თივის ზვინის მასა, ზომა, მისგან არეკლილ-წამოსული ოპტიკური-ვიზუალური ტალღები… და ვირის ქსოვილებში მიმდინარე ატომარულ-ნაწილაკური იმპულსები. ამიტომაა რომ ვირი ადგილიდან ვერ იძვრის, ის მკვდარი ფიზიკურ-მექანიკური ჯაჭვის რგოლია, რომელსაც ამ ჯაჭვში სრულიად განსაღვრული ადგილი უჭირავს. ამ ვირი-რგოლის გადაადგილება შეუძლებელია, ფიზიკურად დეტერმინირებულია. მაგარამ ვითარება კარდინალურად იცვლება როცა ვირს შთაბერილი აქვს მაცოცხლებელი სული. ამ შემთხვევაში მიზეზის რანგში გვევლინება “ლტოლვა” — შიმშილის გრძნობა, ხოლო თივის ზვინი მიზეზის როლს კარგავს და იქცევა ლტოლვის “დაკმაყოფილების” (შედეგის) პირობად. რაც გვიჩვენებს, რომ ამ პარადოქსის წარმოშობის ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი მიზეზისა და პირობის ცნებათა იმ აღრევითაა გამოწვეული რომელიც უნისონში მუშაობს, ერთის მხრივ, “მატერიალისტურის” ცნების გაერთმნიშვნელიანებასთან (დაყვანასთან მხოლოდ ფიზიკალურზე) და, მეორეს მხრივ, მატერიალისტური და ფსიქოლოგისტური მადეტერმინერებელი ფაქტორების გაიგივებასთან.
. . . .
ჩვენეული ანთროპოლოგიური სურათის ფონზე, “ბურიდანის ვირის” სახელით ცნობილი პარადოქსის თაობაზე რეფლექსიამ, დაგვანახა, რომ მოქმედების დეტერმინანტები — პირობები, მოტივები, იდეები თუ “სინდისის ხმა” — საფეხურეობრივად ზღუდავს ანთროპოსის ამა თუ იმ პლასტის — ცხოველი, საკუთრივ ადამიანი, ინდივიდუალი — სამოქმედო შესაძლებლობებს. თუმცა, ეს შეზღუდვა არაა აბსოლუტური. ცხოველი პირობებით იზღუდება, საკუთრივ ადამიანი — მოტივებით, ინდივიდუალი — იდეებით. შეზღუდულობის არააბსოლუტურობა, გულისხმობს სულ მცირე არჩევანის თავისუფლებას — ცხოველი იმპროვიზაციის უნარის წყალობით “თამაშობს” მოქმედების პირობათა კომბინირებით, ის ერთი ცდისას იგნორირებას უკეთებს ერთ ან რამდენიმე პირობას მოქმედებისა, შემდეგ ჯერზე — პირიქით, უკვე იგნორირებულ პირობებს მიანიჭებს პრიორიტეტს და სხვებს დააიგნორირებს. ასე აღწევს ის ისეთი სტანდარტული ქმედების შემუშავებას, რომელიც არ გამორიცხავს მისგან გადახვევას ნებისმიერ სამომავლო შემთხვევებში. თუმცა, აქ სახეზე გვაქვს მოქმედების ალტერნატივათა არჩევანი, მაინც ამ ქმედებებს არ ახლავს თან თავისუფლების შეგნებული ცნობიერება.
მოტივებით დეტერმინირებულია საკუთრივ ადამიანი, რომელიც არჩევანს აკეთებს თავისუფლების შეგნებული ცნობიერებით — მას შეუძლია წინასწარ გათვალოს მოქმედების შესაძლო ალტერნატივები, რომელნიც გულისხმობენ საკუთარ მოტივაციურ ფონს, და ის შეგნებულად ირჩევს ალტერნატივათაგან საუკეთესოს.
ინდივიდუალი შემოქმედებით დეტერმინაციას განიცდის იდეური შთაგონების ძალით. ის მიჰყვება იდეის ნათელს, მიუხედავად რაციონალური და ემპირიული გამოცდილების საფუძველზე დაგროვებული ცოდნისა. ვან გოგი ყოველდღიურად მოწმე ხდებოდა იმისა, რომ ის, რასაც ის ხატავდა და როგორც ხატავდა, სულაც არ ესადაგებოდა მისი თანადროული საზოგადოების ესთეტიკურ გემოვნებასა და მოთხოვნებს, მაგარამ ის მაინც ჯიუტად, “ყურმოჭრილად” მიუყვებოდა საკუთარი შემოქმედებითი მუხტის მომცემი იდეებით განათებულ გზას, რამაც საბოლოო ჯამში, გაამართლა; აჩვენა, რომ საზოგადოება, უმრავლესობა ხშირად ცდება.
ანთროპოსი თავის იმანენტობაში თავისუფლებაა, თავისუფლებაა მისი შინაგანი არსება, მაგრამ რამდენადაც ის ბიო-ფსიქო-ფიზიკური მოცემულობაცაა, მას უდგას გასაჭირი ამ შინაგანი თავისუფლების გამომზეურებისა. წინამდებარე სტატიაში ჩვენ შევეცადეთ გვეჩვენებინა, თუ როგორ ძლევს და ლახავს ანთროპოსი ცხოველურ შებოჭილობას მოქმედების პირობებისგან, საკუთრივ ადამიანურ შებოჭილობას მოქმედების მოტივებისგან და როგორ უქვემდებარდება ის ზემატერიალური იდეებით ხელმძღვანელობას სრულიად უანგარო შემოქმედებითი აქტივობისთვის. რაოდენ აბსურდულადაც არ უნდა ჟღერდეს, უნდა ვთქვათ, რომ რაც უფრო მეტი, არსობრივად განსხვავებული დეტერმინანტი უპირისპირდება მოქმედების აქტორს, რაც უფრო მეტი დეტერმინიციის ფორმა შეუძლია გააცნობიეროს და შეგნებული რეაქცია იქონიოს მათზე, მით უფრო იზრდება ანთროპოსის თავისუფლების ხარისხი — 1. მატერიალურ დეტერმინაციაზე იმპროვიზაციული რეაქცია იძლევა თავისუფლების მინიმუმს, შეგუებას, 2. ფსიქოლოგისტურ, მოტივაციურ დეტერმინაციაზე რეაგირებას მოაქვს გარემომცველი პირობების საკუთარი მოთხოვნილებების მიხედვით მორგება, კომფორტიზაცია და ეს თავისუფლების ხარისხის მატების მაჩვენებელია(თუმცა აქ ფიქსირებული თავისუფლების მაჩვენებელი ნეგატიურია, რამეთუ კომფორტიზაციის გზაზე სვლა ეკოლოგიური კატასტროფისკენ მიმავალი გზაა), 3. იდეებით შთაგონებულ შემოქმედებით აქტივობას მოაქვს უანგარო, ე.ი. პირობებისგან და მოტივებისგან დამოუკიდებელი, შეგუებაზე და კომფორტზე მაღლა მდგომი შედევრი, ახალი ონტოლოგიური ერთეული ამ სამყაროში. თუმცა ის ვერასოდეს მიაღწევს აბსოლუტურ დემონსტრირებას ზემოხსენებული შინაგანი თავისუფლებისა. ასეა, რადგან არავინ იბადება ამქვეყნად საკუთარი თავისუფალი ნებით. საკუთარი ნებით მხოლოდ მხოლოდ მამა ღმერთი განკაცდა ძე ღვთისა სახით და ამდენად მხოლოდ იესო ანუ თეო-ანთროპოსია აბსოლუტურად თავისუფალი. ამ უკანასკნელთან ყველაზე ახლოს მიდის ანთრპოსის ის პლასტი, რომელსაც ჩვენ ვუწოდებთ პიროვ-ნებას, რომელთან მიმართებაშიც ჩვენ შეგვიძლია ვილაპარაკოთ ანთროპული თავისუფლების მაქსიმუმზე. პიროვ-ნება, რომელიც ერთობ იშვიათად რელიზდება და კაცობრიობის უმცირესობას წარმოადგენს, თავის ქმედებებს უქვემდებარებს მხოლოდ საკუთარი ნების ძალმოსილების შეგნებულ ცნობიერებას. ის შეგნებულად მართავს მოქმედების პირობათაგან მრავალს, თითქმის სრულად აქარვებს ყოველგვარ სურვილსა და ვნებას, რომელნიც განსაზღვრავენ საკუთრივ ადამიანის მოტივებს და არასოდეს დაჰყვება იდეების კარნახს ბრმად და უმწეოდ; მეტიც, მას ძალუძს საკუთარი ნებით შემოიყვანოს გონითი ხედვის არეში ესა თუ ის იდეა, ან პირიქით — უკუაგდოს იქედან. მას ძალუძს, საკუთარი ნებითა და სპეციალური მედიტაციური ტექნიკის ვირტუოზული გამოყენებით, დატოვოს (დროებით ან სამუდამოდ) სიკვდილ-სიცოცხლის ზღვარი და ეზიაროს ნირვანულ ნეტარებას.
Resume
Determinants of Freedom – condition, motive, idea
Inspired by “Buridan’s Ass” paradox, in this article, we tried to show the following: 1. How paradoxes arise because the terms used in the discussion aren’t being differentiated, aren’t being expressed clearly, aren’t being distinguished from one another. This causes mingling of their essence which is naturally followed by a paradoxical situation; 2. How the mixed use of the terms causes spreading of the determinants to other strata, which are different by essence and this ruins the possibility of thorough discussion of the issue (in this case, issue of freedom) and this all ends with unequivocal resolution of the issue through absolute determination or indetermination; 3. Which type of determinants define the circumstances of the case in various strata of reality and how the anthropic freedom increases through the struggle between strata; 4. How Anthropos is formed, which, we believe, is constituted of such different strata as: animal, or empirical subject-object; human being – rational subject-object; individual – creative subject and the person which is the center or the peak of Anthropic existence and who governs different processes in all the rest of the three strata of anthropic existence; 5. How Anthropos is related to the determinants of: animal stratum – conditions of action; human stratum– motives of actions; individual stratum – ideas and based on these relations, positive or negative is the freedom realized in this or that stratum; 6. What is the difference between the condition, the motive and the idea?; 7. What is the difference between the free will and the freedom of choice and how do they relate to freedom in general, freedom in itself; 8. How do we touch the freedom in itself in our immanent reality and how we’re trying to establish it in our lives based on our stratal constitution.